مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی با گفتن «اراعه مدل اولیه دسته‌بندی پارک‌های علم و فناوری سرزمین مبتنی بر شاخص‌های برسی و کارکرد» انتشار کرده و در آن ضمن اراعه تعریفی از پارک‌های علم و فناوری،‌ سرفصل‌هایی را برای دسته‌بندی آن‌ها در ایران نظر کرده است که از با اهمیت ترین آن‌ها می‌توان به متوسط اشتغال‌زایی،‌ نسبت افراد تحقیق و گسترش به کل افراد شاغل و نسبت صادرات از درآمد کل پارک‌های علم و فناوری اشاره کرد.

در سطح جهانی، شاخص‌های بسیاری برای برسی پارک‌های علم و فناوری مبتنی‌ بر خروجی‌های دانشی و فناورانه وجود دارد. بنابر گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، در سرزمین ما با اهمیت ترین شاخص‌ها عبارت هستند از: تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان و واحدهای فناور مستقر در پارک، مقدار اشتغال و درآمد کل و این چنین مقدار صادرات.

اما نوشته این است که با دقت به تفاوت کارکردها و ماهیت انواع پارک‌های علم و فناوری، برسی‌های جاری نمی‌تواند به‌طور دقیق مقدار اثربخشی فعالیت پارک‌ها را نشان دهد و امکان قیاس صحیح و عادلانه بین آن‌ها را فراهم سازد.

برای مثال، آن‌طور که در این گزارش آمده است، پارک‌های علم و فناوری دانشگاه تهران و آذربایجان شرقی با وجود این که حداقل ۳۰ درصد شرکت‌های مستقر دارای یک دانش فنی گسترش‌یافته می باشند، اما منفعت‌وری صادراتی ندارند ضمن این که درآمد کل آن‌ها هم زیاد نیست. درعین حال پارک علم و فناوری پردیس با وجود توفیق در درآمدزایی و اشتغال‌زایی، از نظر متوسط دانش فنی تجاری شده و منفعت‌وری صادراتی بسیاری ندارد.

معدود شرکت‌هایی در پارک‌های علم و فناوری می باشند که به تشکیل یک محصول الزامی یا فناورانه مشغول باشند اما عدم حمایتصحیح و عدم زیاد‌سازی و منفعت گیری کاربردی، مانع از اثرگذاری چشم‌گیر آن‌ها بر اقتصاد سرزمین و رفاه جامعه می‌بشود.

یقیناً ملزوم به ذکر است که احتمالا نوشته اشتغال‌زایی امر مهمی باشد و بتوان با نگاهی خوش‌بینانه از سطح اشتغال‌زایی شرکت‌های فعال در پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد اظهار رضایت کرد و بازده‌ اقتصادی و زیرساختی آن را برای آینده متصور شد اما با این مسیری که پیش می‌روال، چندان امیدی نیست و این سطح از اشتغال در این مراکز به گمان زیادً در آینده‌ای نزدیک به چالشی بزرگ تبدیل خواهد شد.

از این رو که این شرکت‌ها بعد از بزرگ شدن بی‌علت و بدون سودآوری منطقی، در آینده نزدیک ناچار به تحول مسیر و تعدیل نیرو خواهند شد تا با منفعت گیری از سیستم‌های هوشمند و فعالیت‌های خدماتی سبک‌تر، با نیروی کمتر، درآمد بیشتری داشته باشند.

تاریخچه پارک‌های فناوری

آن‌طور که در گزارش منتشرشده از مرکز پژوهش‌های مجلس درمورد تاریخچه پارک‌های فناوری آمده است؛ تا این مدت تعریف جامعی از پارک‌های علم و فناوری وجود ندارد و در سطح دنیا نیز به نام پارک‌های تحقیقاتی دانشگاهی، پارک‌های علم و پارک‌های علم و فناوری نامگذاری شده‌اند. این چنین قرار گرفتن چندین پارک علم و فناوری، مراکز نوآوری، مراکز رشد و شتابدهنده‌ها در کنار یکدیگر با گسترش و ترکیب مجموعه‌ای از دارایی‌های زیرساختی، نهادی، علمی، فناوری، آموزشی و اجتماع ی نیز تبدیل تشکیل ناحیه نوآوری یا شهرک‌های تحقیقات و فناوری می‌بشود.

این پارک‌ها اهدافی همانند پشتیبانی به افزایش ثروت در جامعه از طریق گسترش اقتصاد دانش‌بنیان، پشتیبانی به جذب دانش فنی و اندوخته‌های بین‌المللی و داخلی، افزایش قوت رقابت و رشد شرکت‌های متکی بر دانش و تجاری‌سازی نتایج تحقیقات دانشگاهی و تحقق ربط قسمت‌های تحقیقاتی و تولیدی و خدماتی جامعه را جستوجو می‌کنند.

پارک‌های علم و فناوری منتخب ایران

بنابر آنچه در گزارش مرکز پژوهش‌ها آمده است؛‌ شاخص‌های حاضر عمدتاً بر محورهایی نظیر تعداد شرکت‌های مستقر، تعداد اشتغال و درآمد کل و صادرات متمرکز می باشند و نوشته منفعت‌وری و یا گسترش فناوری‌های پیشرو در پارک‌ها و سهم آن از درآمد حاصله تا بحال در گزارش‌های رسمی که از طرف پارک‌ها یا نهادهای متولی برسی آن‌ها تهیه می‌بشود گزارش نشده است.

برخی از شاخص‌هایی هم که در سطح بین‌المللی گزارش خواهد شد، شامل درآمد محصولات و خدمات مرتبط با عرصه فعالیت‌های اشکار، اندوخته‌گذاری‌های خطرپذیر، هزینه‌های تحقیق و گسترش، تفکیک درآمد حاصل از فروش فناوری یا محصولات با فناوری بالاتر از متوسط، تفکیک اعتبارات هزینه‌‌ای و اندوخته‌ای، تعداد اختراعات ثبت‌شده، مقدار جذب اندوخته‌گذاری خارجی، تعداد همکاران بین‌المللی، قراردادهای ربط با صنعت و از این قبیل می باشند.

در این گزارش تلاش شده برحسب بضاعت دسترسی به اطلاعات و داده‌هایی که برخی از طریق وزرات علوم، تحقیقات و فناوری و برخی به طور مستقیم با مکاتبه از پارک‌های علم و فناوری دریافت شده است، شاخص‌هایی مبتنی بر منفعت‌‌وری با دقت به شاخص‌های جهانی که در این حوزه وجود دارد، انتخاب شده و حالت پارک‌های منتخب، در این شاخص‌ها مورد برسی قرار گیرد.

پارک‌های مورد مطالعه عبارت هستند از پارک‌هایی که درآمد بالای ده هزار میلیارد ریال (یک همت) را گزارش کرده و به سوال‌نامه ارسالی این پژوهش جواب داده و آمار و اطلاعات در رابطه آن‌ها وجود داشته است. نام این پارک‌ها را می‌توانید از نمودار زیر ببینید.

نگاهی به کارکرد کلی پارک‌های علم و فناوری

گزارش‌های وزار ت علوم تحقیقات و فناوری مشخص می کند تعداد شاغلان مستقر در کلیه پارک‌های علم و فناوری بیشتر از ۷۳ هزار نفر و مجموع درآمد کل پارک‌ها در سال ۱۴۰۰ نزدیک به ۲۳ همت بوده است. گفتنی است این داده، تفکیکی بین فروش محصولات با فناوری‌های برتر و محصولات با فناوری‌های متوسط و پایین این شرکت‌ها قائل نشده و فقطً درآمد کل شرکت را گفتن می‌کند. بیشترین درآمد کل را پارک فناوری پردیس(نزدیک به ۲۰ همت) اظهار کرده ( یقیناً این عدد با مقدار ۴۲۷ میلیارد تومان گزارش شده به وزارت عتف متفاوت است) و سپس از آن شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان با نزدیک به ۵/۵ همت قرار دارد.

در ادامه، به ترتیب پارک‌های استان‌های سمنان، البرز، آذربایجان شرقی، دانشگاه تهران و فارس با پایه درآمد حداقل یک همت به بالا قرار دارند. مجموع درآمد حاصل از صادرات پارک‌های علم و فناوری در سال ۱۴۰۰ نیز ۱۲۳ میلیون دلار است که نزدیک به ۹۰ درصد آن متعلق به پارک‌های علم و فناوری با درآمد بیشتر از یک همت است.

بنابر داده‌های گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس،در سرزمین ما تا آخر سال ۱۴۰۰،‌ ۵۸ پارک علم و فناوری در آمار نهادهای متولی گزارش شده است که تعداد قابل توجهی از آن‌ها زیرنظر وزارت علوم تحقیقات و فناوری بوده یا از این وزارت‌خانه مجوزهای الزام را دریافت کرده‌اند. این وزارت‌خانه، گزارش‌های دوره‌ای از کارکرد پارک‌های علم و فناوری تهیه و در اختیار نهادهای نظارتی قرار می‌دهد.

با اهمیت ترین شاخص‌های برسی پارک‌های علم و فناوری

با اهمیت ترین شاخص‌های مورد برسی پارک‌های علم و فناوری که مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش خود آورده است، عبارت هستند از: تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان و واحدهای فناور مستقر در پارک، مقدار اشتغال، درآمد کل و صادرات.

اخیراً نیز درزمینه معارفه شاخص‌های برسی خود اقداماتی را انجام داده است و طی آن دسته‌بندی از پارک‌های علم و فناوری بر پایه دوره‌های گوناگون رشد پارک‌ها، منطقه محروم یا گسترش‌یافته، نزدیکی به صنایع، مانع ها و هزینه‌های اندوخته‌ای و دسترسی به زیرساخت‌های اولیه انجام داده و ضرایبی را به‌ازای این مؤلفه‌ها (بین ۰/۸ تا ۱/۲ درصد) در برسی پارک‌ها تعیین کرده است.

در ادامه نوشته، نگاهی به بازدید شاخص‌های پیشنهادشده در این گزارش به همراه آماری از آن‌ها خواهیم داشت.

تعداد کل شرکت‌های مستقر و اشتغال در پارک‌های علم و فناوری منتخب ایران

به نقل از مرکز پژوهش‌های مجلس، نمودار زیر تعداد شرکت‌های مستقر در پارک‌های علم و فناوری بازدید‌شده در این پژوهش و نیز تعداد شاغلین آن‌ها را مشخص می کند. با دقت به نمودار، اشکار است که تقریباً در اکثر پارک‌های منتخب، تعداد شاغلین در تناسب با تعداد شرکت‌ها و واحدهای مستقر است. به عبارت دیگر، هرچه تعداد شرکت‌های مستقر در پارک‌ها زیاد تر باشد، تعداد شاغلین نیز زیاد تر است؛ یقیناً این تناسب در پارک فناوری پردیس وجود ندارد.

‌

درآمد کل شرکت‌های مستقر در پارک‌های علم و فناوری منتخب

شاخص دوم که در این گزارش آمده، بازدید درآمد کل شرکت‌های مستقر در پارک‌های علم و فناوری منتخب است. همان گونه که در نمودار زیر مشاهده می‌بشود، تفاوت بین درآمد پارک‌ها از یکدیگر زیاد بالاست و پارک فناوری پردیس با فاصله بسیاری، بیشترین درآمد را داشته است. پارک پردیس در گزارش‌های مستقیم خود به مرکز پژوهش‌های مجلس، درآمد ۱۵.۵ هزار میلیارد تومان (۱۵.۵ همت) در سال ۱۳۹۹ و ۲۰.۱ هزار میلیارد تومان (۲۰ همت) در سال ۱۴۰۰ اشاره کرده است؛ هرچند در گزارش ارسالی از سوی وزارت علوم، این درآمد برای سال ۱۴۰۰ مقداری بیشتر از ۴۰۰ میلیارد تومان اظهار شده که غیرقابل‌قبول به‌نظر می‌رسد.

درآمد حاصل از صادرات شرکت‌های مستقر در پارک‌های علم و فناوری ایران

بر پایه گزارش‌های وزارت عتف، درآمد حاصل از صادرات کل پارک‌های علم و فناوری در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به‌ترتیب ۱۴۰ و ۱۲۳ میلیون دلار بوده که تقریباً معادل با ۱۷ درصد صادرات کل شرکت‌های دانش‌بنیان در سال ۱۴۰۰ (نزدیک به ۸۰۰ میلیون دلار) است. ذکر این مسئله الزامی است که در این عرصه هم رقم های اظهار‌شده نشان‌دهنده صادرات اعم از محصولات فناورانه یا محصولات سطح متوسط و معمولی این شرکت‌ها بوده و لزوماً منعکس‌کننده مقدار محصولات با سطح فناوری بالا نیست.

تعداد دانش فنی / فناوری تجاری‌شده

مطابق اطلاعاتی که در گزارش منتشرشده از مرکز پژوهش‌های مجلس آمده است، اکثر پارک‌های علم و فناوری طبق معمولً گزارش رسمی از تعداد دانش فنی و فناوری‌های تجاری‌شده اراعه نمی‌کنند و از آنجا که به‌نظر می‌رسد زیاد تر آن‌ها این داده‌ها را به‌طور منظم و سالانه و به تفکیک اندازه‌گیری نمی‌کنند، در جواب به خواست اطلاعات مرکز پژوهش‌های مجلس نیز آمار کاملی در این رابطه ارسال نکرده‌اند.

بر پایه گزارش‌های وزارت عتف، آمار تجمیعی تعداد دانش فنی و تجاری‌شده همه پارک‌های علم و فناوری در سال ۱۴۰۰ نزدیک به ۳۱۸۸ عدد بوده است. حالت حاضر در این شاخص به‌ازای پارک‌های منتخب در نمودار زیر اراعه شده است.

متوسط اشتغال‌زایی

تعریف این گفتن در گزارش مذکور آمده است. مطابق این تعریف، متوسط اشتغال‌زایی به‌معنی متوسط تعداد افراد شاغل به‌ازای کل شرکت‌های مستقر در پارک است (E/C ) که به‌منظور بازدید رشد، بزرگی و گسترش شرکت‌های پارکی سنجیده می‌بشود.

با دقت به نمودار، اشکار است که متوسط اشتغال‌زایی در پارک فناوری پردیس، دانشگاه سمنان، البرز و دانشگاه تهران نسبت به دیگر پارک‌های منتخب بالاتر است.

نسبت افراد تحقیق و گسترش به کل افراد شاغل

تعداد افراد تحقیق و گسترش معادل با پژوهشگران تحصیلات تکمیلی با مدرک کارشناسی ارشد و دکتری یا پسادکتری شاغل در شرکت‌های مستقر در پارک لحاظ شده است. به‌طور متوسط، نزدیک به ۲۵ درصد از شاغلین پارک‌های منتخب این گزارش، شاغلین تحقیق و گسترش محسوب خواهد شد.

شایان ذکر است در بازدید کل همه پارک‌های علم و فناوری، پارک علم و فناوری پرورش مدرس دارای بیشترین درصد شاغلین تحقیق و گسترش (نزدیک به ۵۵ درصد افراد شاغل در این پارک) است که با دقت به وابستگی این پارک به دانشگاه پرورش مدرس به‌گفتن دانشگاه تحصیلات تکمیلی و فارغ‌التحصیلان با مقاطع بالاتر از کارشناسی‌ارشد، قابل انتظار است.

نسبت صادرات از درآمد کل پارک‌های علم و فناوری

بنابر این گزارش،‌ این شاخص به‌صورت درآمد حاصل از صادرات به درآمد کل شرکت‌ها در پارک‌های علم و فناوری محاسبه می‌بشود و مشخص می کند چند درصد از درآمد یک پارک حاصل از صادرات است.

همان گونه که از نمودار اشکار است، شهرک علمی-تحقیقاتی اصفهان بیشترین سهم را در صادرات محصولات و خدمات در بین پارک‌های علم و فناوری دارد، به‌طوری‌که نزدیک به ۴۰ درصد درآمد این پارک حاصل از صادرات است.