به گمان زیاد هرکدام از ما چندین دفعه ضرب‌المثل «ستاره سهیل شده‌ای» را شنیده‌ایم. همانطور که می‌دانید این ستاره نماد ظهور دیرهنگام است. اما چه دلیلی دارد که این ستاره را با این ویژگی خاص می‌شناسند؟ در این مقاله تصمیم داریم با ستاره سهیل زیاد تر آشنا شویم. علت نامگذاری آن و ویژگی‌های فیزیکی‌اش را بازدید کنیم و نهایتا داستان اساطیری نامگذاری آن را مرور کنیم.

ستاره سهیل چیست؟

«Canopus» یا «کانوپوس» که ما آن را در فرهنگ فارسی با نام «ستاره سهیل» می‌شناسیم، درحقیقت دومین ستاره درخشان در آسمان شب بعد از ستاره «شباهنگ» است. اگرچه این ستاره زیاد درخشان است، اما به علت حرکت زمین قادر نیستیم از هر نقطه‌ای از زمین آن را تماشا کنیم.

نامگذاری

یقیناً ستاره‌ سهیل نام‌های فرد دیگر نیز دارد. از جمله این اسامی می‌توان به «Alpha Carinae» یا «HR 2326» اشاره کرد. نام HR 2326، از آن دسته اسامی است که در کاتالوگ‌های اخترشناسی مورد منفعت گیری قرار می‌گیرد. ستاره سهیل درخشان‌ترین ستاره در صورت فلکی کارینا و دومین ستاره درخشان در آسمان شب است.

نام کانوپوس برای اولین‌بار توسط «بطلمیوس» در سال ۱۵۰ بعد از میلاد برای این ستاره انتخاب شد. کلمه Canopus از کلمه یونانی «Kanobos» گرفته شده است. این لقب دیانورد اسطوره‌ای «منلایٔوس اسپارتی» یونانی می بود. با این‌حال، برخی باور دارند که این کلمه از یک کلمه مصری به معنی «زمین طلایی» الهام گرفته شده است.

ویژگی‌های ستاره سهیل

این ستاره یک غول روشن پیر از رده طیفی A9 تا F0 است که با چشم غیرمسلح به رنگ سفید دیده می‌شود. این ستاره در طول موج‌های مایکروویو به خوبی قابل مشاهده است و یکی از معدود ستاره‌های این رده طیفی است که در طول موج مایکروویو مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

جرم این ستاره هشت برابر خورشید است و از آنجایی که یک ستاره غول است، قابل باور است اگر بگوییم تا ۷۱ برابر شعاع خورشید منبسط شده است. ستارگان در این دسته تا ۱۰ هزار برابر روشن‌تر از خورشید می باشند. این قاعده درمورد ستاره سهیل نیز صدق می‌کند. در این مقاله انواع ستاره‌ها و مسیرهای تحولی آن‌ها مورد او گفت و گو قرار گرفته است.

فوتوسفر ستاره دمایی در نزدیک به ۷ هزار کلوین دارد. شدت چرخش ستاره سهیل نزدیک به ۸ کیلومتر بر ثانیه است.

دلنشین است بدانید نزدیک به ۹۰ هزار سال پیش، شباهنگ به اندازه‌ای به زمین نزدیک شد که از ستاره سهیل نیز درخشان‌تر به نظر می‌رسید. این حالت برای نزدیک به ۲۱۰ هزار سال دیگر بعد از آن ادامه خواهد داشت. اما در طول ۴۸۰ هزار سال، همانطور که شباهنگ دورتر و کم‌نورتر می‌شود، ستاره سهیل مجدد درخشان‌تر به نظر خواهد رسید و این حالت برای ۵۱۰ هزار سال ادامه می‌یابد.

به گفتن دیگر، از آنجایی که هیچ ستاره‌‌‌ای که از ستاره سهیل نزدیک‌تر است، از آن درخشان‌تر نیست، بعد می‌توان او گفت ستاره سهیل درخشان‌ترین ستاره در آسمان شب در طول چهار میلیون سال قبل است. ستاره‌های دیگر فقط در دوره‌های موقتی درخشان‌تر به نظر رسیده‌اند.

تحول ستاره سهیل

دانشمندان برای تحلیل ویژگی‌های ستاره سهیل از جمله سن و تحول آن، از آن در طول موج‌های گوناگون طیف ثبت کرده‌اند. طیف کانوپوس مشخص می کند که این ستاره زمان وقتی در نزدیک به ۳۰ میلیون سال را در به گفتن یک ستاره در رشته مهم با جرمی نزدیک به ۱۰ برابر جرم خورشید سپری کرده است. در این زمان هیدروژن در هسته ستاره سوخته و آن را به سمت آخر فاز رشته مهم متمایل کرده است.

اکنون این ستاره در فاز سوزاندن هلیومی است که از سوختن هیدروژن در مرحله قبل تشکیل شده است. این ستاره اکنون در مرحله «حلقه آبی» قرار دارد. مدل‌های تکامل ستاره‌ای در فاز حلقه آبی نشان خواهند داد که طول این دوره به شدت چرخش ستاره و نرخ ترکیب مواد در داخل آن بستگی دارد. تعیین این که آیا ستاره درحال حاضر درحال گرم‌تر شدن است یا دمای آن رو به افت (سرد شدن) می‌رود، دشوار است چون مسیرهای تکاملی برای ستارگان با جرم‌های گوناگون در طول دوره حلقه آبی با هم همپوشانی دارد.

طیف ستاره نشان داده است که جو آن ناپایدار و متلاطم است. این چنین نشانه‌های قوی از وجود همرفت در ستاره مشاهده شده است. ستاره سهیل امکان پذیر در این مرحله آنقدر بزرگ شود که در یک انفجار برانواختری – با یک هسته آهنی – به زندگی خود آخر دهد!

ستاره سهیل منبع پرتوهای ایکس است که به گمان زیاد در تاج آن تشکیل خواهد شد و توسط میدان مغناطیسی ستاره تا دمایی معادل چندین میلیون کلوین گرم خواهد شد. دانشمندان باور دارند دما به گمان زیاد توسط چرخش سریع ستاره به دور خورشید همراه با همرفت قوی در لایه‌های بیرونی ستاره تحریک شده و افزایش یافته است. از آنجا که این چنین رفتاری در ستاره‌های با رده طیفی شبیه نیز دیده شده است، دانشمندان باور دارند که این یک ویژگی عادی این چنین ستاره‌هایی است.

فاصله کانوپوس

پیش از پرتاب ماهواره «Hipparcos»، تخمین فاصله کانوپوس کار سختی می بود. دانشمندان مقادیر مختلفی همانند ۹۶ سال نوری تا ۱۲۰۰ سال نوری را به گفتن فاصله این ستاره گزارش کرده بودند.

اما ماهواره Hipparcos با اندازه‌گیری دقیق خود، فاصله این ستاره را ۳۱۰ سال نوری (برابر با ۹۵ پارسک) گزارش داد. در این اندازه‌گیری از روش «اختلاف منظر» منفعت گیری شده است.

درحال حاضر، این ستاره با شدت شعاعی ۲۰ کیلومتر بر ثانیه درحال دور شدن از خورشید است. نزدیک به ۳.۱ میلیون سال پیش، این ستاره در نزدیک‌ترین فاصله خود به خورشید بوده است.

ستاره سهیل کجاست؟

ستاره سهیل درخشان‌ترین ستاره در صورت فلکی جنوبی «کارینا» است. درحقیقت این ستاره در لبه غربی صورت فلکی کارینا قرار دارد. به همین علت برخی این ستاره را با نام «α Carinae» نیز می‌شناسند.

همانطور که گفتیم، این ستاره نزدیک به ۳۱۰ سال نوری از خورشید فاصله دارد. اگرچه این ستاره دومین ستاره درخشان در آسمان شب است، اما به علت فاصله‌اش تقریبا دو برابر کم‌نورتر از شباهنگ ظاهر می‌شود. به گفتن دقیق‌تر، کانوپوس دارای قدر ظاهری منفی ۰.۷۴ و قدر مطلق منفی ۵.۷۱ است.

رصد ستاره سهیل

در نیمکره جنوبی کره زمین، ستاره‌های سهیل و شباهنگ هردو به‌طور همزمان در بلندای آسمان قابل مشاهده می باشند. آن‌ها با یک نصف‌النهار ۲۱ دقیقه‌ای به هم ‌می‌رسند. ستاره سهیل را می‌توان با چشم غیرمسلح در زمان گرگ و میش مشاهده کرد. مشاهده این ستاره در اواسط تا اواخر تابستان در نیمکره جنوبی ساده‌تر است. این ستاره این چنین در نیمه شب ۷ دی و ساعت نه شب ۲۲ بهمن ماه به اوج خود می‌رسد.

داستان‌های اساطیری

از آنجایی که کانوپوس دومین ستاره درخشان در آسمان شب است، ناگزیر در داستان‌های اسطوره‌ای باستان وجود دارد. این ستاره در باورهای مذهبی نیز جایگاه خاصی دارد. تمدن‌های گوناگون از این ستاره در کتب گوناگون چندین دفعه یاد کرده‌اند. همانطور که گفتیم، نام این ستاره به گمان زیاد از لقب یک دریانورد برداشته شده است. در هند باستان، این ستاره را به نام حکیم مورد قبول مردم، «آگاستیا» می‌نامند. برای اخترشناسان چینی، این ستاره به «پیرمرد قطب جنوب» معروف است. در نجوم ایران، از آن جهت که این ستاره به ندرت در آسمان شرق خاورمیانه ظاهر می‌شود، به آن ستاره سهیل می‌گویند.

با این‌حال، کانوپوس در یونان از قیمت بالایی برخوردار است. «فرد شاف» ستاره‌شناس در کتابی می‌نویسند: «مطابق افسانه‌های یونانی، کانوپوس نام یک دریانورد اسطوره است.»

داستان از این قرار است که هنگامی کشتی‌ها به مصر رسیدند، کانوپوس دریانورد به ساحل رفت و بلافاصله توسط یک مار سمی گزیده شد و مرد. این اتفاق جهت شد تا نام بندر آن منطقه و درخشان‌ترین ستاره آسمان شب به لقب دریانورد یعنی کاناپوس تحول کند.

جمع‌بندی

در این مقاله به تفصیل با ستاره سهیل که کانوپوس نیز نامیده می‌شود، آشنا شدیم. با مروری بر ویژگی‌های این ستاره از جمله درخشندگی، فاصله، نوع ستاره و غیره دریافتیم که ستاره سهیل دومین ستاره درخشان در آسمان شب است. رصد این ستاره از نیمکره زمین ساده است و از آنجایی که این ستاره را در زمان‌های خاصی تنها می‌توان از آسمان نیمکره شمالی مشاهده کرد، به همین علت در نجوم ایران از آن با گفتن ستاره سهیل یاد می‌شود که نماد ظهور دیرهنگام است. این چنین مرور کردیم که نام ستاره از لقب یک دریانورد شجاع الهام گرفته شده است.