در عصر گذار از اقتصاد نفت‌محور به اقتصاد دانش‌بنیان، پارک‌های علم و فناوری دیگر فقط مراکز تحقیقاتی نیستند. در روندهای جهانی به موتورهای پیشران نوآوری، اشتغال تخصصی و تشکیل ملی تبدیل شده‌اند. ایران با در اختیار داشتن شبکه‌ای گسترده از این پارک‌ها، ظرفیت بالقوه‌ای برای گسترش فناوری و تجاری‌سازی علم دارد اما چرا این ظرفیت تا این مدت به مزیتی راهبردی تبدیل نشده است؟ این گزارش نگاهی تحلیلی به مانع ها، زمان‌ها و الزام بازآفرینی زیست‌بوم فناوری ایران دارد.

الزام بازتعریف نقش پارک‌ها در اقتصاد آینده ایران

پارک‌های علم و فناوری باید نقشی فراتر از «شتاب‌دهنده رشد استارتاپ‌ها» داشته باشند؛ آنها باید قلب تپنده نوآوری و گسترش اقتصادی باشند. در جهانی که اقتصادهای موفق بر فناوری‌های عمیق (Deep Tech)، اندوخته انسانی خلاق و نوآوری مستمر تکیه دارند، ایران نیز برای عبور از تله درآمد متوسط و دستیابی به گسترش پایدار، نیازمند بازآفرینی این اکوسیستم است. باوجود شکل‌گیری بیشتر از ۵۹ پارک علم و فناوری و هزاران شرکت دانش‌بنیان، موانعی همانند افتاندوخته‌گذاری، نظام آموزشی بی فایده، حکمرانی بروکراتیک و تمرکزگرایی جغرافیایی، مانع منفعت‌برداری کامل از این ظرفیت‌ها شده‌اند. از این تعداد، ۱۸ پارک دانشگاهی، یک پارک خصوصی و ۷ پارک دستگاهی فعالیت می‌کنند و بقیه استانی اداره خواهد شد.

باوجوداین، محمدنبی‌ شهیکی‌تاش، معاون فناوری و نوآوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معتقد است: «در دهه تازه، باوجود سیاست‌های کلان در راستای گسترش اقتصادی و ترقی سطح فناوری، سهم صادرات محصولات هایتک در ایران هم چنان ناچیز است. آمارها مشخص می کند سهم قیمت افزوده تولیدات با فناوری متوسط از قیمت افزوده تولیدات صنعتی ۴۵ درصد بوده و بیشتر از ۵۴ درصد صادرات صنعتی ایران محصولات خام و نیمه خام بوده و فقط نیم درصد صادرات صنعتی، محصولات با فناوری پیشرفته بوده است. این آمار به‌وضوح نشان‌دهنده ناترازی فناورانه در ساختار اقتصادی ایران است.

تحقیقات نشان می دهد مطابق استاندارد جهانی در کشورهای صنعتی، کشش هزینه تحقیق و گسترش به تشکیل برابر ۵ است؛ به‌عبارتی هر واحد هزینه کرد در تحقیق و گسترش تبدیل پنج برابر تشکیل زیاد تر می شود. به نحوی که سهم هزینه‌کرد تحقیق و گسترش در سرزمین آلمان ۳.۱ درصد، آمریکا ۳.۶ درصد، کره جنوبی ۵.۲ درصد تشکیل ناخاص داخلی است اما سهم ایران در حوزه تحقیق و گسترش زیاد اندک است و باید پذیرفت تحرک ساختاری در اقتصاد و حرکت به‌سمت اقتصادِ دانش‌بنیان و هایتک با اندوخته‌گذاری در تحقیق و گسترش (R&D) و نهادسازی کارآمد و اثربخش در زیست‌بوم نوآوری معنی اشکار می‌کند.

فراهم مالی زیست‌بوم فناوری

یکی از گلوگاه‌های مهم نبوده است اندوخته‌گذاری خطرپذیر واقعی در مرحله های ابتدایی رشد استارتاپ‌ها است. ساختار بی فایده صندوق‌های VC و CVC همراه ضعف نظام حقوقی در حفاظت از اندوخته‌گذاران و کارآفرینان علتشده ریسک‌پذیری افت بیابد و تعداد بسیاری از ایده‌ها در همان مرحله های اولیه از بین بروند.

پیشنهادهای نقل‌شده شامل تشکیل دفاتر جذب اندوخته در دل پارک‌ها، بازنگری در قوانین فراهم مالی و تحکیم صندوق‌های پژوهش و فناوری است. در کنار آن، شتاب‌دهنده‌ها باید از حالت نمادین خارج شوند و با اتصال به زنجیره‌های فراهم دانش و اندوخته، نقشی واقعی در رشد ایده‌ها ایفا کنند.

نوسازی حکمرانی و ساختاری

پارک‌ها در ایران با ساختارهای سنگین، بوروکراتیک و دولتی اداره خواهد شد اما توانایی موفق کشورهای شرق آسیا مشخص می کند مدل‌های حکمرانی مشارکتی (بین دولت، قسمت خصوصی و دانشگاه‌ها) نقش کلیدی در چابک‌سازی و کارآمدی این مراکز دارند.

بازطراحی ساختاری، اراعه خدمات تخصصی (مشاوره‌های حقوقی، بازاریابی، صادرات، IP) و ادغام واقعی در زنجیره فراهم صنایع، می‌تواند پارک‌ها را به پلتفرم‌های واقعی تشکیل فناوری‌های استراتژیک بدل کند.

پیوند گمشده آموزش با نوآوری

نظام آموزش عالی ایران هم چنان به تشکیل مدرک زیاد تر از تشکیل توانایی گرایش دارد. محتوای درسی فرسوده، فقدان نگاه بین‌رشته‌ای و ربط‌ نداشتن با نیازهای صنعت، دانشگاه را از پارک و بازار جدا کرده است. تا دانشگاه‌ها به بازیگران نوآوری و تشکیل تبدیل نشوند، فاصله علم و ثروت نگه داری خواهد شد.

یکی از راهکارها، وابستگی کمتر دانشگاه‌ها به بودجه دولتی و گسترش درآمد از طریق شراکت در تجاری‌سازی دانش، همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان و مأموریت‌محور شدن مراکز علمی است.

نوآوری، فقط در پایتخت معنی ندارد

تهران‌محوری یکی از صدمه‌های جدی اکوسیستم نوآوری ایران است. گسترش نامتوازن علتشده تعداد بسیاری از مناطق مستعد از جریان فناوری جا بمانند. پارک‌های استانی، به‌اختصاصی در خراسان، فارس، آذربایجان، کرمانشاه و یزد، ظرفیت‌هایی دارند که با حمایتکار امد می‌توانند گره از کار گسترش منطقه‌ای بگشایند. اقداماتی نظیر تحکیم زنجیره قیمت در مناطق کمتر برخوردار، حمایتاختصاصی از زنان کارآفرین و راه‌اندازی مراکز رشد اقماری، می‌تواند نوآوری را به پروژه‌ای ملی و نه فقطً پایتخت‌نشین، تبدیل کند.

 مأمن نخبگان جوان

به‌ حرف های دکتر علیرضا عشوری، رئیس سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران، بیشتر از ۷۰ درصد مدیران شرکت‌های پارکی زیر ۳۵ سال می باشند. این مراکز با اراعه خدمات آزمایشگاهی، مشاوره حقوقی، زیرساخت IT و پشتیبانی‌های مالیاتی، نقش مهمی در نگه داری نخبگان، افت مهاجرت و افزایش منفعت‌وری علمی سرزمین دارند.

او با اشاره به توانایی کره‌جنوبی و چین، پافشاری می‌کند پارک‌های فناوری نه‌فقط ابزار گسترش، بلکه کارخانه‌های تشکیل راه‌حل برای مسائل ملی می باشند؛ از کم‌آبی و آلودگی هوا گرفته تا داروهای بومی، کشت هوشمند و انرژی‌های تجدیدپذیر.

مسیر آینده؛ پارک‌ها از حاشیه به متن گسترش

برای عبور از چالش‌ها، پیشنهادهای راهبردی وجود دارد؛ ازجمله این پیشنهادها می‌توان به «تخصیص حداقل ۲ درصد درآمدهای نفتی به گسترش زیربناهای فناورانه، اراعه مشوق‌های مالیاتی به اندوخته‌گذاران شرکت‌های دانش‌بنیان، گسترش شبکه‌های همکاری علمی و بین‌المللی، تحول رویکرد سیاست‌گذاران از نگاه «مقطعی و مشکلاتمحور» به «راهبردی و ظرفیت‌محور» و… اشاره کرد. درنهایت باید پافشاری کرد که پارک‌های علم و فناوری اگر به‌درستی دیده و حمایتشوند، می‌توانند نه‌فقط قلب اقتصاد دانش‌بنیان، بلکه سکوی پرتاب ایران به آینده‌ای جدا گانه، نوآور و گسترش‌یافته باشند.