در دنیای امروز، بحران آب به یکی از با اهمیت ترین تهدیدهای پیش‌روی بشر تبدیل شده است. به‌اختصاصی در کشورهایی همانند ایران که منبع های آبی محدودند و مصرف بی‌رویه، این محدودیت‌ها را تشدید کرده است. یکی از مفاهیم تازه‌ای که در عرصه مصرف آب نقل شده، «آب مجازی» است. آب مجازی به آبی حرف های می‌شود که به طور نهان در فرآیند تشکیل یک محصول مصرف می‌شود؛ به‌گفتن مثال، برای تشکیل یک تن گندم، از کاشت تا برداشت، فرآوری، بسته‌بندی و انتقال، مقدار بسیاری آب مصرف می‌شود که اگرچه مستقیم دیده نمی‌شود، اما زیاد حیاتی است. این حجم از مصرف، در کل به شکل غیرمستقیم از ذخایر آبی سرزمین کاسته و توازن منبع های را تهدید می‌کند.

با دقت به حالت بحرانی منبع های آب در ایران، بازدید دقیق مقدار آب مصرفی در تشکیل محصولات کشاورزی اهمیتی دوچندان اشکار کرده است. به‌خصوص محصولی همانند گندم که نزدیک به نیمی از زمین‌های کشاورزی سرزمین را به خود تعلق داده است و به لحاظ غذایی و استراتژیک نقش مهمی دارد. هرچند دولت‌ها به شکل سنتی از تشکیل گندم حمایتمی‌کنند، اما بدون دقت به بازدهی مصرف آب و انتخاب مناطق مناسب برای کشت، این حمایتمی‌تواند به نابودی منبع های آبی منجر شود. مفاهیمی همانند «ردپای آب» یا «تجارت آب مجازی» به ما پشتیبانی می‌کنند تا ببینیم هر کیلو گندم چه مقدار آب پشت سر خود دارد و چطور این آب از مناطق کم‌آب خارج و در واقع صادر می‌شود. اهمیت این قضیه نه‌فقط در سطح ملی بلکه در مقیاس جهانی نیز نقل است.

در همین جهت، نادر حیدری، دانشیار پژوهش مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، به همراه یکی از همکارانش، پژوهشی را در عرصه بازدید مقدار آب مصرف‌شده برای تشکیل گندم آبی در ایران انجام داده‌اند. مقصد آن‌ها از این تحقیق، شناسایی راهکارهای علمی و سیاستی برای بهبود حالت مصرف آب در تشکیل این محصول مهم و استراتژیک بوده است.

این پژوهش با بازدید داده‌ها و قیاس اقلیم‌های گوناگون سرزمین انجام شده است. محققان در این مطالعه به جستوجو آن بودند که بفهمند در کدام مناطق ایران، تشکیل گندم نیاز به آب بیشتری دارد و کجاها می‌توان با مصرف آب کمتر به تولیدی مناسب دست یافت. آن‌ها با بازدید مقدار مصرف آب در هر تن گندم، استان‌ها را از نظر بازدهی مصرف آب طبقه‌بندی کردند و به جستوجو یافتن الگوهایی بودند که به بهینه‌سازی کشت گندم پشتیبانی کند.

نتایج این تحقیق نشان دادند که مقدار آب مصرفی برای تشکیل هر تن گندم آبی در ایران، به‌طور میانگین نزدیک به ۱۴۰۰ مترمکعب است. این در حالی است که میانگین جهانی آن نزدیک به ۹۳۰ مترمکعب بر تن است. یعنی در ایران برای تشکیل همان مقدار گندم، نزدیک به ۳۴ درصد آب بیشتری مصرف می‌شود.

این چنین، برخی استان‌ها همانند خوزستان، کرمان، سمنان و سیستان‌وبلوچستان، دارای بیشترین مقدار آب مصرفی می باشند؛ تا بیشتر از ۲۶۰۰ مترمکعب در هر تن. در روبه رو، استان‌هایی همانند مازندران و گلستان، با مصرف نزدیک به ۴۵۰ مترمکعب، از نظر کارایی آب زیاد بهینه عمل می‌کنند.

در ادامه این پژوهش آمده است که بیشتر از ۵۰ درصد زمین‌های زیر کشت گندم در ایران در مناطقی قرار دارند که با بحران آب روبه رو‌اند. این چنین، برخی استان‌ها همانند گلستان، اردبیل و حتی خوزستان (در صورت مدیریت بهینه منبع های آبی) برای کشت گندم مناسب‌تر از مناطق مرکزی و جنوب شرقی سرزمین می باشند. این نوشته مشخص می کند که انتخاب محل مناسب برای کشت، می‌تواند نقش بزرگی در صرفه‌جویی در مصرف آب ایفا کند.

در ادامه این تحقیق که نتایج آن در فصلنامه «تحقیقات مهندسی سازه‌های آبیاری و زهکشی» وابسته به مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی انتشار شده‌اند، آمده است که آگاهی عمومی و تصمیم‌گیری‌های کارشناسی در حوزه آب مجازی و مصرف آن می‌تواند به حفاظت از منبع های حیاتی سرزمین پشتیبانی کند.

محققان هشدار داده‌اند که اگر جریان مصرف آب مجازی در سرزمین کنترل نشود، تداوم کشاورزی و امنیت غذایی با چالش جدی مواجه خواهد شد.

در این مطالعه این چنین، پیشنهادهایی برای بهبود این حالت اراعه شده است، از جمله افت واردات محصولات از مناطق کم‌آب، تشویق به منفعت گیری از راه حلهای کشاورزی کم‌مصرف، و بازنگری در الگوی کشت در سطح سرزمین.

در کل، این گزارش پژوهشی مشخص می کند که مدیریت آب در کشاورزی، به‌اختصاصی در محصولی همانند گندم، فقطً یک نوشته فنی نیست؛ بلکه موضوعی حیاتی برای آینده سرزمین و نسل‌های بعدی است ولذا با سیاست‌گذاری دقیق، آموزش کشاورزان، و حمایتاز مناطق پربازده، می‌توان هم گندم تشکیل کرد و هم از منبع های آب محافظت نمود.