دیوارهای مدور امکان نظارت و دفاع بهتر را برای ساکنان فراهم می‌کرد و جهت افزایش امنیت شهر می‌شد. با این حال، برخی پژوهشگران، طراحی مدور این شهرها را نمادی از جهان‌بینی و باورهای کیهانی ساکنان آن دوران می‌دانند و اعتقاد دارند شکل دایره‌ای شهرها می‌تواند بازتابی از گردش سیاره‌ها، صور فلکی و مفهوم زمان دایره‌ای باشد. در ادامه، نگاهی داریم به سه نمونه شاخص شهرهای دایره‌ای ایران؛ شهرهایی که در پیوند هوشمندانه بین معماری و نیازهای دفاعی، مثالهایی کم‌نظیر از مهندسی و ساماندهی شهری در دوران باستان را پیش چشم می‌گذارند.

دارابگرد؛ نخستین شهر مدور جهان

شهر باستانی دارابگرد یکی از شگفت‌انگیزترین مثالهای شهرسازی ایران‌ باستان به‌حساب می‌آید که در دل دشت‌های استان فارس، نزدیک شهر امروزی داراب، آرمیده است. این شهر باستانی با مطرح دایره‌ای بی همتا یکی از نخستین مثالهای مهندسی‌شده شهرهای مدور در جهان به حساب می اید. دیوارهای خشتی قطور، خندقی عمیق در حوالی شهر نشان‌دهنده طراحی هوشمندانه و موثر این شهر است؛ شهری که نه‌ فقط برای سکونت، بلکه برای دفاع و حکمرانی ساخته شده است. دارابگرد در دوران هخامنشی، اشکانی و به‌اختصاصی ساسانی از جایگاه سیاسی و اقتصادی اختصاصی‌ای برخوردار می بود.

 شهر باستانی دارابگرد

شهر دارابگردتا قرون اولیه اسلامی هم چنان پررونق می بود، اما به مرور زمان و با تحول مسیرهای تجاری و جغرافیایی، از شکوه افتاد و ساکنان آن به محل جاری شهر داراب کوچ کردند. این شهر نمونه برجسته از شهرسازی مدور در تاریخ بشر محسوب می‌شود. در فاصله تقریبی ۶ کیلومتری از شهر داراب واقع شده است و نزدیک به ۳۰۰ هکتار وسعت دارد. شهر باستانی دارابگرد نام یکی از پنج شهرستان ایالت پارس در ایران قدیم بوده است. این شهر باستانی در فهرست ملی ایران ثبت شده و در فهرست پیشنهادی میراث جهانی یونسکو نیز قرار دارد و به‌گفتن بخشی از «محور ساسانی فارس» در اغاز ثبت جهانی است. ‌

گور؛ سند زنده نبوغ شهرسازی ایران

شهر تاریخی گور که امروزه آن را با نام فیروزآباد در استان فارس می‌شناسیم، یکی دیگر از درخشان‌ترین مثالهای شهرسازی در ایران باستان است. این شهر در دل دشتی گسترده و در محاصره کوه‌های بلند جای گرفته و از جهات گوناگون، نمود‌ای شکوهمند از مهندسی، سیاست و هنر در دوران ساسانی را به نمایش می‌گذارد. طراحی آن دایره‌ای کامل با قطر نزدیک به ۲ کیلومتر است. این شهر در دوران ساسانیان به فرمان اردشیر بابکان (بنیانگذار سلسله ساسانی) در نزدیک به قرن سوم میلادی ساخته شد و به نام «اردشیر خوره» نیز شناخته می‌شد. شهر دارای ساختاری شعاعی- دایره‌ای است که مرکز آن، کاخ اردشیر و آتشکده بزرگی قرار دارد. از این مرکز، چهار خیابان مهم به‌سوی چهار دروازه شهر امتداد می‌یافتند که تقاطع آنها شکلی صلیبی در دل دایره مهم پدید می‌آورد.

 شهر باستانی گور

حوالی شهر گور با دیواری دفاعی احاطه شده می بود و دروازه‌ها به دقت در چهار جهت جغرافیایی طراحی شده بودند. شهر گور، به‌علت مطرح منحصربه‌ فرد هندسی‌اش در فهرست آثار ملی ایران و این چنین در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این شهر بازتاب شکوه اغاز حکومت ساسانی و سندی زنده از نبوغ شهرسازی و معماری ایرانی در ۲۰۰۰ سال پیش به حساب می اید. گور شهری است که تا این مدت هم، قرن‌ها بعد از خاموشی‌اش، در دل تاریخ می‌درخشد. ‌

همدان؛ مدرن با قلب تپنده تاریخی

همدان، یکی از کهن‌ترین و تاریخی‌ترین شهرهای ایران به ‌واسطه قدمت چند هزارساله، ‌شهرت دارد و این چنین از نظر طراحی شهری نیز ازجایگاه اختصاصی‌ای در تاریخ شهرسازی ایران برخوردار است. این شهر در دوران قاجار و اغاز پهلوی بر پایه طرحی دایره‌ای‌شکل، بازسازی و گسترش داده شد که تا امروز نیز در ساختار شهری آن قابل مشاهده است. مطرح دایره‌ای همدان با میدان مرکزی معروف میدان امام (ره) اغاز می‌شود.

از این میدان تاریخی، شش خیابان مهم به‌صورت شعاعی به اطراف منشعب خواهد شد. مقصد طراحی دایره‌ای همدان، تشکیل هسته منسجم برای حمل‌ونقل، توزیع فعالیت‌های اداری و اقتصادی و تعریف قلب تپنده‌ برای شهر است.

 شهر همدان

میدان مرکزی همدان، علاوه بر نقشه مهندسی بی همتا با معماری هماهنگ بناهای اطراف و دسترسی آسان به خیابان‌های مهم، تا این مدت هم یکی از زیباترین و کاربردی‌ترین میدان‌های شهری ایران به حساب می اید. هرچند همدان، همانند شهرهایی چون دارابگرد یا گور از ابتدا با طرحی دایره‌ای ساخته نشده می بود، اما بازطراحی آن در دوران معاصر با الهام از هندسه شعاعی جهت شده ‌ تا در زمره شهرهای دایره‌ای ایران جای بگیرد. این ساختار، ضمن نگه داری تاریخ و هویت شهر به آن نظمی متفاوت و شخصیت نزدیک بخشیده است. همدان امروز، شهری است که قبل باستانی را با نگاهی مدرن به شهرسازی پیوند می‌زند؛ شهری مدور با قلب تپنده از تاریخ. ‌

شهرهای مدور جهان

اکثر این شهرها امروزه به‌صورت خرابه و آثار باستانی باقی مانده‌اند و به‌گفتن سایت‌های تاریخی شناخته خواهد شد اما جمعیت شهری فعال و مدرن ندارند. بغداد عباسی (عراق)، پالمانوا (ایتالیا)، هرویانه (پاکستان)، تالوس (قزاقستان) و ویندولانوم (انگلستان) از این جمله‌اند. ‌

شهرهای دایره‌ای و گسترش پایدار

شهرهای دایره‌ای در قبل بر پایه مواردی چون سهولت در دفاع، فراهم امنیت، تقسیم‌بندی شهر، تناسب فضاهای عمومی، نمادی از قوت و استقلال و الهام‌گیری از اردوگاه نظامی ساخته می‌شدند. امروزه اما ساخت شهرهای دایره‌ای یا شعاعی رویکردی در گسترش پایدار است.