ریزگرد یا گرد و غبار (Dust Storm)، ذرات جامد معلق در هوا می باشند که قطرشان طبق معمولً کمتر از ۱۰ میکرون است. این ذرات می‌توانند منشأ طبیعی یا انسانی داشته باشند و از بیابان‌ها، زمین‌های خشک، خشک‌شدن تالاب‌ها یا فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی ناشی شوند. طوفان‌های گرد و غبار اتفاق‌ای تازه در ایران نیستند، اما شدت، وسعت و تکرار آنها در دو دهه تازه افزایش چشمگیری داشته است. نخستین گزارش‌های دلواپس‌ کننده از افزایش گرد و غبار، به اغاز دهه ۱۳۸۰ بازمی‌گردد؛ اما بحران واقعی از سال ۱۳۸۴ به سپس به‌اختصاصی در خوزستان، ایلام، کرمانشاه و سیستان و بلوچستان محسوس شد.

خشکسالی‌های مداوم و افت بارندگی، خشک‌شدن تالاب‌های مرزی و داخلی همانند هورالعظیم، بختگان، جازموریان، هامون، افت منبع های آبی ورودی از کشورهای همسایه همانند ترکیه، افغانستان و عراق، تحول کاربری اراضی و بی‌توجهی به مدیریت منبع های طبیعی و ساخت سدهای مرزی در کشورهای همسایه و جنگ و بی‌ثباتی سیاسی در منطقه از دلایل تداوم و تکرار این اتفاق اظهار شده است.

این اتفاق در سرزمین دارای دو منشأ داخلی و خارجی است؛ کانون خارجی گرد و غبار عراق، سوریه، عربستان، شمال آفریقا و کانون‌های داخلی آن شامل سیستان و بلوچستان، خوزستان، کرمان، یزد، خراسان جنوبی و جنوب سمنان بوده است.

اکنون پای این مهمان ناخوانده به تهران باز شده و برای چندمین روز پیاپی هوای پایتخت‌نشینان را غبار آلوده کرده است. حرف های می‌شود منشأ این طوفان بزرگ در میانه ماه مه ۲۰۲۵ (۱۵ مه) از بیابان‌های عربستان و عراق برخاسته و ابتدا استان‌های غربی ایران را درنوردیده؛ سپس به تهران رسیده و آسمان پایتخت را در ظهر همان روز پوشانده است و به حرف های معاون سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی افزایش بازه وقتی گرد و غبار ناشی از خشکسالی‌های پیاپی است که ایران در سال‌های تازه با آن دست به گریبان بوده است و تقصیر کار مهم گرد و غبار تهران را «تالاب صالحیه» می‌داند.

تالاب صالحیه در مرز استان‌های تهران، البرز و قزوین واقع شده است و از نظر زمین‌شناسی، بخشی از دشت قزوین و دامنه‌های جنوبی البرز به‌شمار می‌رود. در قبل این منطقه یکی از مناطق فصلی و طبیعی مهم در مسیر پرندگان مهاجر و حیات‌وحش محلی بوده است و در فصول بارندگی، از زه‌آب‌های کشاورزی، بارش‌ها و روان‌آب‌ها تغذیه می‌شد، اما به علت افت بارندگی، برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، سدسازی، گسترش کشاورزی و خشکسالی مستمر، این تالاب در سال‌های تازه کاملاً خشک شده است. زمین‌های خشک، شور و بدون پوشش گیاهی تالاب اکنون به کانون فعال ریزگردها تبدیل شده‌اند، به‌اختصاصی زمان وزش بادهای جنوبی و جنوب‌غربی.

تداوم هوای آلوده همراه با گرد و غبار در تهران

رضا شهبازی با اشاره به شدت و گستره بی‌سابقه اتفاق گرد و غبار در سال جاری با اصرار بر این که حالت جاری هوای تهران اتفاق تازه‌ای نیست، او گفت: این اتفاق از سال‌های قبل اتفاق افتاده و در سال‌های تازه شدت و گستره‌ آن افزایش یافته ضمن آنکه بازه وقتی دوام آن در حال طویل‌تر شدن است.

او گفت: این اتفاق دو منشأ داخلی و خارجی دارد و از خارج تحت تاثییر به‌اختصاصی کشورهای همسایه غربی است. این کشورها منشأ زیاد تر اتفاق گرد و غباری است که مناطق وسیعی از سرزمین را تحت‌تاثییر قرار خواهند داد. لیکن به علت کم‌آبی شدیدی که در سال‌های تازه با آن روبه رو بودیم، قسمت قابل احتیاط‌ای از کانون‌های گرد و غبار داخلی نیز فعال شده‌اند.

شهبازی با اشاره به تأثیر شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناطق اطراف تهران، اظهار کرد: اکنون کانون‌های داخلی گرد و غبار نیز به‌شدت فعال شده‌اند. کافی است بادی از جنوب غرب، جنوب یا جنوب شرق در منطقه‌ای همانند تهران بوزد تا قسمت‌های جنوبی، جنوب غربی و جنوب شرقی تهران -که عمدتاً بیابانی می باشند- گرد و غبار قابل توجهی را داخل فضای شهری کنند.

معاون زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی سرزمین خاطرنشان کرد: پایداری و پیوستگی وزش باد در این مناطق علتشده است اکنون ناظر ماندگاری گرد و غبار در هوای تهران باشیم.

وی درمورد کانون‌های مهم غبارخیز در اطراف تهران، تصریح کرد: یکی از با اهمیت ترین مناطق مشکل‌ساز، تالاب صالحیه در جنوب غربی تهران و جنوب البرز؛ محدوده‌ای ‌بین تهران، کرج و قزوین است. این پهنه گسترده در سال‌های تازه به با اهمیت ترین کانون گرد و غبار در غرب و جنوب غرب تهران تبدیل شده است. این چنین لکه‌هایی از کانون‌های گرد و غبار در جنوب تهران، جنوب شرق و جنوب ورامین نیز به گفتن کانون‌های فعال گرد و غبار به شمار می‌روال.

معاون سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی سرزمین، با اهمیت ترین کانون گردوغبار تهران را تالاب صالحیه گفت و با اشاره به تداوم خشکسالی در سرزمین، پافشاری کرد: شرایط خشکی در این مناطق زیاد بالاست و اراضی به‌شدت خشک شده‌اند. وقتی که این خشکی با باد مناسب ترکیب می‌شود، خروجی آن چیزی است که اکنون در تهران ناظر هستیم.

وی در جواب به این‌که آیا منشأ بخشی از گرد و غبار تهران می‌تواند خارجی باشد، او گفت: برای تشخیص منشأ دقیق نیاز به اطلاعات مدل‌سازی هواشناسی است؛ اما هنگامی پایداری ذرات ریز در فضا زیاد باشد، گمان تأثیر گرد و غبار خارجی نیز وجود دارد.