دریاچه ارومیه که قرار می بود به گفتن میراثی جهانی، نام و نشان ایران را به رخ دنیا بکشد، چندین سال است که با نشان سیب خود، سر از میدان ها میوه و تره‌بار و وانت‌ها و نیسان‌های فروش میوه درآورده؛ هرچند این نشان سیب، حاکی از سلامت دریاچه ارومیه نیست!

ماجراهای مرتبط با دریاچه ارومیه که اکنون بر پایه تصاویر انتشار شده، به کویری خشک و لم‌یزرع بدل شده، به قدری گسترده و طویل است که مرور آنها زمان بسیاری را به خود تعلق خواهد آمد اما اگر بخواهیم در این نوشتار، یکی از ابعاد این ماجرا را انتخاب و تحلیل کنیم، باید دست روی «سیب» بگذاریم؛ میوه‌ای که ده‌ها سال قبل انگور را کنار زد تا الگوی کشاورزی را در حوزه ارومیه ‌ تحول دهد.

سیب آبدار ارومیه؛ همان سیبی که دریاچه را فریب داد، آب آن را بلعید و خشکش کرد. همان سیبی که اجازه نداد نام و نشان ارومیه و دریاچه‌اش هم چنان به گفتن میراث جهانی در یونسکو بدرخشد. همان سیبی که نشان ارومیه را از یونسکو به وانت‌ها و نیسان‌ها آورد تا فریاد زده شود «سیب ارومیه! قرمز و آبدار! زنبیل رو بردار و بیار! بدو که آتیش زدم به مالم».  این‌این چنین می بود که در طول این سال‌ها، همه آنهایی که سیب کاشتند، فروختند و خوردند، در حقیقت آتش به دریاچه و مال ایران زدند.

سیب از کجا آمد؟

سوال این است که سروکله سیب از کجا در حوزه دریاچه ارومیه اشکار شد؟ «مجید مخدوم فرخنده» استاد دانشگاه تهران و رئیس هیئت مدیره انجمن برسی محیط‌زیست ایران که از او با گفتن پدر دانش نوین محیط‌زیست ایران نام می‌برند، شهریور ماه ۱۴۰۱ در ویدیویی که انتشار شده می بود، اظهاراتی را فرمود که متن مکتوب آن برای اولین بار در «هفت‌صبح» انتشار می‌شود.

این استاد دانشگاه در آن ویدیو او گفت: «در دهه ۵۰ دو مهندس مشاور آمریکایی که یکی از آنها متعلق به هاروارد می بود، سناریویی برای ارومیه نوشتند که درد ارومیه از آنجا اغاز شد. آنها انها گفتند که شما باید فعالیت تاکستان‌ها و نیز برداشت گندم و جو را کنار بگذارید و به جای آنها سیب بکارید!

یعنی این سیب‌ها به پیشنهاد مهندسان مشاور آمریکایی، جای انگور و گندم و جو را گرفت و نهادها و مقامات آن زمان یعنی وزارت آب و برق و سازمان برنامه و بودجه، پیگیر تحقق این نوشته بودند. بودجه این کار را سازمان برنامه و بودجه تامین کرد و پیمانکار نیز وزارت آب و برق می بود».

وی درمورد علت این نظر او گفت: «در همان سال‌های اول دهه ۵۰، کارخانه پاکدیس که بعدها نام آن تحول کرد، شراب ارومیه را تشکیل می‌کرد و به اروپا و آمریکا می‌فروخت. زیاد دلنشین است که علت اصرار این مهندسان آمریکایی برای قلع و قمع تاکستان‌ها، این می بود که شراب پاکدیس برای قیمت پایین و کیفیت بالا، بازار شراب کالیفرنیا در اروپا را با مشکل جدی روبه رو کرده می بود؛ یعنی بازار شراب اروپا در دستان شراب پاکدیس ایران قرار گرفته می بود؛ طوری‌که کالیفرنیا از آن بازار کنار گذاشته شد».

مخدوم فرخنده یقیناً می‌گوید که این نوشته را به خبر ستاد احیای دریاچه ارومیه رسانده است: «یک‌بار برای ستاد احیای دریاچه ارومیه نوشتم که الگوی کشت در حوزه این دریاچه را تحول دهید اما این کار را نکردند. چرا نکردند؟ چون در آن زمان این انتقاد به ستاد مذکور داخل می بود که یک اکولوژیست در ترکیب آن وجود نداشت و یقیناً تا این مدت هم (در زمان انتشار کردن این ویدیو) اکولوژیست در بین آنها وجود ندارد».

از دل دریاچه تا خوراک دام‌ها

طی سال‌های تازه ویدیوهایی در فضای مجازی انتشار شد که نشان می‌داد سیب‌های ارومیه کنار جاده‌ها تلنبار شده‌اند و در مواردی خوراک دام‌ها خواهد شد؛ موضوعی که مخدوم فرخنده نیز در ویدیوی مذکور به آن اشاره کرده می بود.آبان ۱۴۰۰ نیز روزنامه خراسان در گزارشی نوشت: «آب دریاچه ارومیه در حالی خرج درختان سیب می‌شود که هر سال ناظر تلنبار شدن صدها تن سیب در کنار جاده‌ها هستیم».

این روزنامه با استناد به یکی از یادداشت‌های «ناصر کرمی» اقلیم‌شناس و فعال محیط‌زیست، تحول الگوی کشت باغداران آذربایجانی از انگور به سیب در ۳۰ سال قبل را علت مهم و تعیین‌کننده کم شدن سهم دریاچه گفت. کرمی در آن یادداشت نوشته می بود: «به نظر می‌رسد آنچه تا بحال درمورد علت واپس‌نشینی و خشک شدن قسمت بزرگی از عرصه دریاچه ارومیه حرف های شده دقیق نبوده و در این‌باره یک مولفه مهم کاملا مورد بی‌توجهی قرار گرفته: تحول الگوی کشاورزی منطقه از تاکستان به باغ‌های سیب».

هشدارهای قبلی که شنیده نشدند

از ۱۵ سال قبل تا بحال، برخی کارشناسان و رسانه‌ها درمورد خطرات کاشت سیب برای دریاچه ارومیه هشدار داده بودند اما کمتر مقام مسئولی به این هشدارها دقت داشت. روزنامه شرق در فروردین ۱۳۹۲ یعنی ۱۲ سال قبل با ریشه‌یابی بحران کم‌آبی بزرگترین دریاچه ایران، گزارشی انتشار کرده می بود که این گفتن را همراه خود داشت: «سیب، کام دریاچه ارومیه را خشک کرد».

دی ماه ۱۴۰۲ نیز روزنامه فرهیختگان با انتشار کردن مطلبی مختصر با تیتر «یک‌سوم حجم دریاچه ارومیه برای تشکیل سیب» نوشته می بود: « یقیناً سیب تنها محصول آب‌بر کشت شده در آذربایجان غربی نیست و چغندرقند در کنار یونجه، گیلاس و آلبالو به گفتن ۴ محصول با بیشترین مصرف آب بین تولیدات کشاورزی در سبد تشکیل کشاورزان ارومیه قرار دارد».

در تازه ترین اظهارنظر «محمد درویش» کارشناس، فعال و پژوهشگر حوزه محیط‌زیست، با تایید نقش سیب و دیگر محصولات کشاورزی در خشک شدن دریاچه ارومیه، به روزنامه مطمعن حرف های: «تا وقتی‌که افتخارات مدیران استان هم چنان به صادرات آب مجازی و صادرات محصولات کشاورزی و سیب و هندوانه است، دریاچه ارومیه احیا نخواهد شد».