در بین همه گونه‌های حیات‌وحش ایرانی، یوز آسیایی تیتر همیشگی اخبار بوده و دقت افکار عمومی، رسانه‌ها و نهادهای محیط‌زیستی را به خود جلب می‌کند. این گونه‌ی کم‌نظیر که آخرین بازماندگان نسل یوز در قاره آسیاست، از سال ۱۳۸۰ در کانون یک پروژه‌ی بین‌المللی حفاظت قرار گرفت؛ پروژه‌ای که با همکاری سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران و نهادهای بین المللی اغاز و حتی دفتری اختصاصی در سازمان حفاظت محیط زیست به آن تعلق یافت. 

با وجود این حجم از پشتیبانی‌های ملی و بین‌المللی، انتظار می‌رفت جمعیت یوز در ایران احیا و روال انقراض آن متوقف شود اما آمارها مشخص می کند که شرایط برعکس پیش رفته است. 

برای جواب به این سوال و بازدید دقیق‌تر حالت جاری، با باقر نظامی، مدیر ملی پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، او مباحثه کرده‌ایم تا از جزئیات برنامه‌های حفاظتی، چالش‌های حاضر و چشم‌انداز آینده این گونه‌ی در خطر انقراض زیاد تر بدانیم. 

حالت جاری جمعیت یوزپلنگ آسیایی در ایران چطور است و آخرین برآورد جمعیتی چه عددی را مشخص می کند؟ 

جمعیت یوزپلنگ آسیایی در طبیعت سرزمین با احتساب نابالغین ۲۰ فرد شناسایی شده است. علاوه بر این ۶ یوزپلنگ دیگر در سایت تکثیر در اسارت نگهداری خواهد شد. 

در بین یوزهای حاضر در طبیعت، ۴ نر بالغ، ۴ ماده بالغ و ۲ یوز بالغ با جنسیت نامشخص شناسایی شده‌اند. این چنین، ۱۰ توله یوز نیز در این جمعیت وجود دارند که ۴ توله شامل سه نر و یک ماده، به‌تازگی از مادر جدا شده‌اند و ۶ توله دیگر هم چنان مادران خود را همراهی می‌کنند. 

از مجموع یوزهای مرکز تکثیر در اسارت، دو فرد از چرخه تولیدمثل خارج شده اند؛ و اندوخته‌گذاری ما بر روی چهار یوزپلنگ شامل یک نر و سه ماده است. 

کدام زیستگاه‌ها اکنون مهم‌ترین مأمن یوز می باشند و چه تفاوت‌هایی بین آن‌ها وجود دارد؟ 

نظامی: مجموعه حفاظتی توران در استان سمنان، چه در قبل و چه اکنون، با اهمیت ترین و مهم‌ترین زیستگاه یوزپلنگ آسیایی به حساب می اید و نقش تعیین‌کننده‌ای در حفاظت از این گونه در معرض انقراض ایفا می‌کند. 

مجموعه حفاظتی توران در شهرستان شاهرود استان سمنان، هم چنان با اهمیت ترین و مهم‌ترین زیستگاه یوزپلنگ آسیایی در سرزمین به حساب می اید. این منطقه با ویژگی‌های بی همتا خود، نقشی کلیدی در بقای این گونه در معرض انقراض ایفا می‌کند. زیستگاه‌های این گونه به دو گروه مناطق منبع: مناطقی که زادآوری یوز در آن‌ها صورت می‌گیرد و تعداد تولدها از آمار مرگ‌ومیر پیشی می‌گیرد و مناطق چاهک: مناطقی که جمعیت یوز از طریق مناطق منبع به آن‌ها تامین می‌شود. 

علاوه بر توران، منطقه میاندشت و حفاظتگاه مشارکتی یوزکنام نیز از زیستگاه‌های مهم یوزپلنگ آسیایی در سرزمین محسوب خواهد شد. این چنین، زیستگاه‌های اقماری غرب خراسان رضوی که به شرق توران متصل می باشند و به گفتن بخشی از زیستگاه‌های قطعی یوز در این دوره شناخته خواهد شد. 

با وجود این پراکندگی، توران هم چنان زیستگاه مهم و حیاتی یوزپلنگ آسیایی در ایران و خاورمیانه است و حفاظت از این منطقه، با اهمیت ترین برتری در برنامه‌های نگه داری و تکثیر این گونه مورد قیمت به حساب می اید. 

چه تهدیدهای طبیعی (افتطعمه، خشکسالی، تغییرات اقلیمی) بیشترین تاثییر را روی بقای یوز گذاشته‌اند؟ 

نظامی: ترکیبی از عوامل انسانی و طبیعی، حالت این گونه مورد قیمت را با خطر جدی روبه رو کرده است. چرای بی‌رویه شترها در منطقه، یکی از با اهمیت ترین تهدیدات جاری محسوب می‌شود. اکنون بیشتر از ۱۰ تا ۱۵ هزار شتر در زیستگاه توران وجود دارند؛ این در حالی است که هر شتر معادل ۱۱ واحد دامی علوفه و آب مصرف می‌کند. این حجم بالای مصرف منبع های طبیعی، سختی شدیدی بر پوشش گیاهی و ذخایر آبی و به طبع آن طعمه‌های یوز در منطقه داخل کرده است. 

از نظر دیگر، خشکسالی‌های پیاپی که بیشتر از یک دهه است این منطقه را دچار کرده، در کنار چرای شترها به افت شدید پوشش گیاهی دامن زده است. این شرایط، ظرفیت زیستگاه برای نگهداری طعمه‌های وحشی یوز به‌اختصاصی در توران را به‌شدت افت داده و زنجیره غذایی این گونه را تحت تأثیر قرار داده است. 

علاوه بر آن افتنیروهای حفاظتی در مناطق زیست یوز در همه دوران‌ها یک معضل اساسی بوده است. به‌رغم اهمیت یوز و زیستگاههای آن، تعداد محیط‌بانان در این منطقه در قیاس با دیگر زیستگاه‌های سرزمین زیاد محدود است؛ موضوعی که روال حفاظت و پایش این گونه را با چالش جدی روبه رو کرده است. 

برای نگه داری یوزپلنگ آسیایی، مدیریت جمعیت شترها، مقابله با پیامدهای خشکسالی و تحکیم تیم‌های حفاظتی در زیستگاه‌های مهم، از جمله عمل های سریع و حیاتی به حساب می اید. 

در دهه تازه چه عمل های عملی مشخصی برای حفاظت از یوز انجام شده است و کدام‌ها موفق‌تر بوده‌اند؟ 

نظامی: از ابتدای اجرای پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در سال ۱۳۸۰ تا بحال، حداقل ۱۵۰ توله یوز در زیستگاه‌های سرزمین به دنیا آمده‌اند، اما این روال به افزایش جمعیت منجر نشده و حتی در کل ناظر افت جمعیت بودیم. بازدید‌ها مشخص می کند که قسمت بسیاری از تلفات یوزها بعد از جدایی توله‌ها از مادر و تلاش آن‌ها برای تشکیل قلمروهای تازه رخ می‌دهد؛ چراکه این یوزها بعد از خروج از مناطق تحت مدیریت و وجود در مناطق آزاد در معرض تهدیداتی همچون شکارچیان، دعوا سگ‌های ولگرد، افتطعمه، خشکسالی و افت منبع های آبی قرار می‌گیرند. 

پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در دو دهه تازه به نمایندگی از سازمان حفاظت محیط‌زیست اجرا شده و در ابعاد گوناگون از جمله تحقیقات علمی، حفاظت میدانی، آموزش، جلب شراکتهای محلی و حتی خرید حقوق عرفی دامداران عمل های مؤثری انجام داده است. این پروژه در عرصه‌های یادشده به اهداف خود دست یافته و نقش مهمی در حفاظت از یوز و زیستگاه‌های آن ایفا کرده است. 

نقش یوز در نگه داری اکوسیستم بیابانی چیست؟ 

نظامی: یوزپلنگ آسیایی در اکوسیستم فلات مرکزی ایران نقشی کلیدی دارد. این زیستگاه‌ها جزو خشک‌ترین و کم‌آب‌ترین مناطق سرزمین می باشند و تعداد بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی که در این مناطق زیست می‌کنند، شرایطی شبیه یا حتی بدتر از یوز دارند. گونه‌هایی همانند جبیر و تعداد بسیاری از گیاهان بومی که به‌گفتن طعمه مهم یوز و طعمه‌های آن شناخته خواهد شد، در معرض تهدیدات شبیه قرار دارند و حفاظت از یوز، به‌طور غیرمستقیم به حفاظت از این گونه‌ها و کل اکوسیستم پشتیبانی می‌کند. 

پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در ایران با مقصد نجات یوز و حفاظت از زیست‌بوم‌های فلات مرکزی طراحی شده است. نام رسمی این مطرح، «پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و زیست‌بوم‌های مرتبط» است که مشخص می کند مقصد مهم تنها نگه داری یوز نیست، بلکه صیانت از کل اکوسیستم و گونه‌های جانوری و گیاهی وابسته به آن در مناطق خشک و کم‌آب فلات مرکزی ایران است.

در صورت نبوده است برنامه‌های حفاظتی، زیستگاه‌های یوز با تهدیداتی گسترده روبه رو خواهد شد؛ از جمله گسترش فعالیت‌های معدنی، گسترش بی‌رویه کشاورزی، افتمنابع آبی و افزایش سختی انسانی بر زیستگاه‌ها. حذف یوز از این مناطق به‌معنی اغاز تخریب گسترده زیستگاه‌ها خواهد می بود؛ موضوعی که می‌تواند علتافزایش گردوغبار، تشدید خشکسالی، مهاجرت اجباری ساکنان بومی و از بین رفتن تنوع زیستی شود. 

حالت حفاظتی در زیستگاه‌های مهم چطور است؟ حالت تعداد محیط بانان چطور است؟ 

نظامی: مجموع زیستگاه‌های یوزپلنگ آسیایی در سرزمین نزدیک به ۶ میلیون هکتار وسعت دارد، اما در این محدوده‌ها تنها ۱۰۰ محیط‌بان یعنی نزدیک به ۳ درصد محیط بانان کل سرزمین فعالیت می‌کنند. این نوشته در حالی است که زیستگاه‌های یوز بیشتر از یک سوم مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست را شامل خواهد شد و افتشدید نیروهای حفاظتی، روال پایش و مدیریت این مناطق را با سختی‌های جدی روبه رو کرده است. 

زیستگاه‌های یوز عمدتاً در مناطق کویری و شرایط سخت اقلیمی قرار دارند که علاوه بر افتمنابع آب، وجود متخلفان و خطرات ناشی از اشرار، محیط‌بانان را با تهدیدهای جدی مواجه می‌کنند. تجهیزات اندک، خودروها و موتورسیکلت‌های بی‌کیفیت و گستردگی مناطق تحت حفاظت، سختی بسیاری بر نیروهای حفاظتی داخل کرده است. 

با وجود این، حالت حفاظتی یوز در درون مرز مناطق حفاظت‌شده مطلوب برسی می‌شود. ماده‌های یوز به‌طور متوسط دو سال توله‌های خود را همراهی می‌کنند و بعد از این زمان، توله‌ها از مادر جدا شده و ماده‌ها برای زادآوری بعدی آماده خواهد شد. همه ماده‌های شناسایی‌شده در سرزمین در چرخه زادآوری فعال می باشند. 

بزرگ‌ترین چالش‌های شما در نگهداری یوزها چیست؟ 

نظامی: با اهمیت ترین چالش در مسیر حفاظت از یوز، تداخل اهداف حفاظتی با منافع دیگر نهادهای دولتی و خصوصی است. در حالی که مقصد مهم پروژه، نگه داری زیستگاه‌ها و جلوگیری از تخریب آن‌ها است، دیگر دستگاه‌ها اهداف متغیری را جستوجو می‌کنند. به گفتن مثال، وزارت صنعت و معدن در پی منفعت‌برداری از منبع های معدنی در مناطق زیست یوز است، وزارت راه و شهرسازی احداث جاده‌های تازه یا گسترش را در دستور کار دارد و وزارت جهاد کشاورزی به‌جستوجو تحکیم معیشت محلی از طریق دامداری است. این تضاد منافع، روال حفاظت از زیستگاه‌های یوز را با چالش‌های جدی مواجه کرده و احتمالا کلید انقراض یوز است. 

انقراض یوز در قسمت‌هایی از مرکز ایران از جمله استان‌های یزد، خراسان جنوبی و کرمان، به‌طور مستقیم تحت تأثیر این تقابل منافع و چالش‌های حفاظتی بوده است. در این مناطق، افت امنیت، سختی بر منبع های طبیعی و گسترش فعالیت‌های انسانی، از عوامل مهم افت جمعیت این گونه محسوب می‌شود. 

مشکلات امنیتی نیز در برخی از زیستگاه‌های یوز، به‌اختصاصی در استان کرمان، حالت را پیچیده‌تر کرده است. ورود اشرار و وجود متخلفان در این مناطق، علاوه بر تهدید محیط‌بانان، امنیت زیستگاه‌ها را با خطر روبه رو ساخته است. 

اکنون، چالش‌های حفاظتی زیاد بسیاری وجود دارد که به شکل زنجیروار بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند. از جمله این چالش‌ها می‌توان به خشکسالی‌های پیاپی، افت پوشش گیاهی، افتبودجه، ضعف امکانات و نیروی انسانی اشاره کرد. تنها در محدوده زیستگاه‌های یوز، حداقل ۱۰ هزار شتر وجود دارند که چرای بی‌رویه آن‌ها قسمت وسیعی از پوشش گیاهی را نابود کرده و سختی مضاعفی بر طعمه‌های طبیعی یوز داخل کرده است. 

یکی دیگر از مشکلات جدی، نبوده است ربط مؤثر بین زیستگاه‌ها است. تعداد بسیاری از مناطق حفاظت‌شده در فلات مرکزی با فاصله از یکدیگر قرار دارند و یوزها برای انتخاب قلمرو تازه و جابه‌جایی بین این مناطق ناچار به عبور از زیستگاه‌های بینابینی می باشند؛ زیستگاه‌هایی که زیاد تر فاقد حفاظت کافی‌اند و این کار خطر مرگ یوزها را در مسیر مهاجرت افزایش می‌دهد. 

محدودیت‌های فنی نیز بر روال حفاظت تأثیر گذاشته است. به‌علت شرایط تحریم و مشکلات بین‌المللی، امکان منفعت گیری از تکنولوژی‌های نوین همانند گردنبندهای ماهواره‌ای برای ردیابی و پایش یوزها به‌طور کامل فراهم نیست. علاوه بر این، در سال‌های قبل نزدیک به شش سال پروژه حفاظت از یوز عملاً متوقف بوده و اکنون بازراه‌اندازی آن نیازمند فراهم بودجه پایدار است. با وجود تدوین مطرح پنج‌ساله نجات یوز و ارسال آن به سازمان برنامه و بودجه، این مطرح تا بحال به‌گفتن یک برنامه جدا گانه پذیرفته نشده و پروژه فعلاً در قالب یکی از زیرمجموعه‌های مطرح تنوع زیستی فعالیت می‌کند؛ موضوعی که علتمحدودیت منبع های مالی شده است. 

چشم‌انداز پنج‌ساله پروژه چیست و اگر حمایتکافی نباشد، چه سناریوهایی در انتظار یوز آسیایی است؟ 

نظامی: چشم‌انداز پنج‌ساله این پروژه، نجات یوزپلنگ آسیایی از خطر انقراض کامل در طبیعت ایران است. اکنون، جمعیت شناسایی‌شده در طبیعت تنها نزدیک به ۲۰ فرد است که شامل ۴ ماده بالغ، ۴ نر بالغ و تعدادی توله می‌شود. این آمار مشخص می کند که یوزپلنگ آسیایی داخل مرحله انقراض اکولوژیک شده است؛ وضعیتی که در آن، جمعیت گونه به حدی افت می‌یابد که دیگر نقشی مؤثر در چرخه حیات اکوسیستم ندارد. بعد از انقراض اکولوژیک، خطر انقراض کامل گونه به‌طور جدی وجود خواهد داشت. 

اهمیت حفاظت از هر یوز در این شرایط زیاد بالاست؛ به‌اختصاصی با دقت به این که تنها چهار ماده بالغ در طبیعت باقی مانده‌اند. از دست دادن هر یک از این افراد به‌معنی نابودی بخشی از ذخیره ژنتیکی بی همتا است؛ ذخیره‌ای که حاصل هزاران سال تکامل طبیعی بوده و در صورت نابودی، قابل بازسازی یا جایگزینی نخواهد می بود.