عوامل مؤثر در گسترش این جنبش شامل اطلاعات نادرست، تبلیغات گروه‌های خاص و گاه تأثیر فرهنگ‌های سنتی یا مذهبی است که مداخلات پزشکی را غیرضروری می‌دانند. 

رایج‌ترین عقاید نادرست ضد واکسن‌ها طی سال‌های تازه عبارت هستند از: 

واکسن‌ها حاوی میکروچیپ ردیابی می باشند: برخی اعتقاد دارند واکسن‌ها، به‌اختصاصی کووید-۱۹، میکروچیپ‌هایی برای کنترل و نظارت افراد دارند، ادعایی کاملاً بی‌مبنا و بدون شواهد علمی. 

واکسن‌ها DNA را تحول خواهند داد: عده‌ای فکر می‌کنند واکسن‌های mRNA ژن‌های انسان را دستکاری می‌کنند، در حالی که این واکسن‌ها فقط دستورالعمل موقتی برای تشکیل پروتئین خواهند داد. 

واکسن‌ها برای افت جمعیت می باشند: برخی ادعا می‌کنند واکسن‌ها طرحی برای عقیم‌سازی یا افت جمعیت جهان می باشند، ادعایی که بدون پشتوانه علمی و در تناقض با داده‌های افت مرگ‌ومیر است. 

واکسن‌ها علتبیماری‌هایی همانند اوتیسم خواهد شد: این باور از مطالعه جعلی سال ۱۹۹۸ درمورد واکسن سرخک نشأت گرفت که چندین دفعه رد شده است. 

بدن به‌طور طبیعی با بیماری‌ها مقابله می‌کند: برخی اعتقاد دارند سیستم ایمنی بدن برای درمان همه بیماری‌ها کافی است، در حالی که بیماری‌هایی همانند سرخک یا فلج اطفال بدون واکسن عوارض مرگباری دارند. 

واکسن‌ها حاوی مواد خطرناک می باشند: ادعا می‌شود واکسن‌ها شامل موادی همانند جیوه می باشند، اما مواد راه اندازی‌دهنده آن‌ها در مقادیر ایمن و تحت نظارت سازمان‌های بهداشتی منفعت گیری خواهد شد. 

تجمع مخالفت با واکسیناسیون کرونا در قم – آبان ۱۴۰۰

این در حالی است که واکسن‌ها سالانه جان میلیون‌ها نفر را نجات خواهند داد و نقش کلیدی در ریشه‌کنی بیماری‌هایی همانند آبله داشته‌اند. سازمان جهانی بهداشت چندین دفعه پافشاری کرده که واکسن‌ها ایمن و مؤثر می باشند و عوارض جانبی جدی آن‌ها زیاد نادر است. 

هادی یزدانی، پزشک و فعال صنفی،به بازدید ریشه‌ها، باورها و پیامدهای این جریان پرداخته و راهکارهایی برای مقابله با آن اراعه کرده است. 

او در ابتدای سخن بگویید، با اشاره به توانایی خود به‌گفتن پزشک خانواده در یکی از مناطق جنوبی سرزمین طی سال ۱۳۹۷، از حساسیت نظام بهداشتی ایران نسبت به پوشش کامل واکسیناسیون می‌گوید: «در شبکه بهداشت، گسترش پوشش واکسیناسیون در سرزمین مدام حائز اهمیت بوده و علت افت نرخ پوشش برای ما مهم است. چند سال قبل، زمان مشاهده افت آمار واکسیناسیون به ۹۷ درصد، اشکار شد که پدر یک خانواده روستایی به علت باور به توطئه صهیونیستی و عقیم‌سازی، از واکسیناسیون فرزند چهارمش امتناع کرده است.

با او مباحثه و استدلال، این پدر جوان را قانع کردم که خود او نیز در کودکی واکسن دریافت کرده و تا این سن دچار مشکلی نشده است یا اگر قرار می بود واکسن، کاردکرد عقیم‌سازی داشته باشد، او امروز پدر چهار فرزند نبوده است. این توانایی نشان‌دهنده اقتدار معنوی شبکه بهداشت در روستاها و نقش مؤثر او گفت‌وگوی مستقیم در از بین بردن باورهای غلط است. با این حال، نظام بهداشتی ایران فاقد ابزار قانونی کافی برای اجبار واکسیناسیون است، در حالی که پوشش صد درصدی برای برخی واکسن‌ها حیاتی است.» 

ریشه‌های تاریخی و باورهای نادرست ضد واکسن

بنا به حرف های یزدانی، «از زمان ابداع واکسن در اشکال گوناگون -از مایه‌کوبی آبله گرفته تا واکسیناسیون کرونا- مدام مخالفانی با باورهای شگفت وجود داشته‌اند. برخی از این باورها ریشه در مسائل مذهبی دارند، همانند باور به ورود «شیطان یا ارواح خبیثه» به بدن از طریق واکسن. گروهی دیگر هم با نگاهی سنتی، واکسن‌ها را توطئه غرب یا صهیونیست می‌دانند که برای کنترل، ردیابی یا عقیم‌سازی طراحی شده‌اند. حتی در این بین شایعاتی هم مبنی بر سوءقصد یا ترور اشخاص مهم از طریق واکسن‌ها نقل بوده است. 

این باورها در همه جوامع دارای ریشه‌های مذهبی و سنتی وجود دارند و فقط محدود به ایران نیستند؛ اگر در سرزمین ما عده‌‎ای اعتقاد دارند دسیسه آمریکایی‌ها، اسرائیلی‌ها و غربی‌ها است، در جهان اعتقاد دارند کار فراماسونرها و گروه‌های مخفی است که دنیا را اداره می‌کنند و می‌خواهند انسان‌ها را از آنچه هست، دور کنند. »

او پافشاری می‌کند: «اصرار بر حماقت و جهالت در قرن ۲۱ انتخاب افراد است، نه اجبار یا تقدیر آن‌ها. انسان خودش انتخاب می‌کند که به باورهای بی‌مبنا اکتفا کند یا علم را سرلوحه تصمیماتش قرار دهد. اگرچه علم، قطعیتِ مذهب را ندارد و امکان پذیر امروز چیزی علمی برداشت شود و چندی سپس، تحقیقات آن را رد کند. اما در این عرصه بخصوص، تا بحال همه شواهد نشان خواهند داد که واکسن‌ها سالانه از مرگ دو تا سه میلیون نفر در جهان جلوگیری می‌کنند.» 

پاندمی کرونا چطور جریان ضد واکسن را تحکیم کرد؟ 

یزدانی پاندمی کرونا را نقطه عطفی در تشدید جنبش ضد واکسن می‌داند و اظهار می‌کند که تشکیل واکسن کرونا در کمتر از ۹ ماه، دستاوردی بزرگ برای علم پزشکی می بود، اما شتاب در تشکیل و اجبارهای جهانی برای واکسیناسیون، عرصه را برای سوءاستفاده گروه‌های ضد واکسن فراهم کرد. 

او می‌گوید: «گروه‌های ضد واکسن با مطرح شبهات علمی، همانند ناکافی بودن تحقیقات یا عوارض ناشناخته واکسن‌ها، شایعاتی همانند عقیم‌سازی یا کنترل بدن انسان‌ها را ترویج کردند. اگرچه با گذشت زمان، مواردی محدود از عوارض واکسن‌های کووید یا مرگ ناشی از دریافت آن اثبات و گزارش شد، اما این عوارض در واکسن‌های روتین همانند سرخک یا فلج اطفال زیاد نادر است. جریانات ضد واکسن با منفعت گیری از شکاف‌های حاضر، باورهای غیرعلمی را در دوران پاندمی و حتی بعد از آن گسترش دادند.» 

«چیزی به نام طب اسلامی نداریم» 

در ایران، جنبش ضد واکسن تحت تأثیر جریانات طب سنتی و به‌کلمه «طب اسلامی» تحکیم شده است. هادی یزدانی با انتقاد از تقدس‌بخشی به تاریخ طب سنتی می‌گوید: «برخی افراد، از سنتی تا مدرن، با استناد به مفاهیمی همانند مزاج، حجامت یا «طب‌الرضا»، «طب‌النبی» و… علم پزشکی نوین را رد می‌کنند. این در حالی است که برخی علما (از جمله آیت‌الله جوادی آملی و آیت‌الله بیات زنجانی) وجود «طب اسلامی» را به‌گفتن رشته‌ای جداگانه مردود می‌دانند و می‌گویند ما چیزی به نام طب اسلامی نداریم. پیامبر و ائمه هم برای درمان امراض به وحی متصل نبودند یا اجتهاد شخصی نداشتند و در زمان نیاز، به اطبای عصر خود رجوع می‌کردند. آنچه از آن دوره تا کنون به جا مانده، مربوط به تاریخ «طب» است، نه طب «اسلامی» یا هر طب مجزای دیگر. »

او در ادامه می‌گوید: «ما در ایران به طور فزاینده‌ای با اتفاق طب سنتی و اسلامی مواجهیم و این جریانات آنقدر قوی می باشند که توانسته‌اند وزارت بهداشت را قانع کنند که رشته‌ای تحت گفتن «طب ایرانی» در مقطع دکتری تخصصی (Ph. D) پایه‌گذاری و در دانشگاه‌های سرزمین تدریس شود. هرچند این رشته قرار می بود به تاریخ طب بپردازد و این که آیا چیزی از تاریخ طب به درد امروز ما می‌خورد یا نه، اما الآن تبدیل شده به یک مسلک جداگانه و ذیل این ماجرا افراد بسیاری ارتزاق می‌کنند. »

شِبه‌علم، تهدیدی برای دستاوردهای بهداشتی/ خطر برگشت بیماری‌های ریشه‌کن شده

یزدانی هشدار می‌دهد که گسترش باورهای ضد واکسن در دنیا، به‌اختصاصی با حمایتچهره‌های جهانی، تبدیل افت بودجه‌های تحقیقاتی و برگشت بیماری‌هایی همانند سرخک و فلج اطفال در چند سال تازه در سطح دنیا شده است. 

او می‌گوید: «فکر این که واکسیناسیون منفعت‌ای ندارد و بهتر است بدن به‌طور طبیعی با بیماری‌ها مقابله کند، ساده‌انگارانه و خطرناک است. نظام سلامت ایران از اواخر دوران پهلوی -با اغاز برنامه‌های مدرن بهداشتی- تا کنون، به‌مرور زمان به یکی از نقاط قوت سرزمین تبدیل شد و با پیشگیری از بیماری‌های عفونی، نقش کلیدی در ترقی کیفیت زندگی ایفا کرده است. در قبل، تعداد بسیاری از افراد به‌سادگی قربانی این بیماری‌ها می‌شدند، اما امروز این‌گونه نیست.» 

این پزشک با اشاره به نقش درخشان نظام بهداشتی ایران در ریشه‌کنی بیماری‌هایی همانند فلج اطفال در دهه ۷۰، از تضعیف این دستاوردها ابراز نگرانی می‌کند: «صدا و سیما، به‌گفتن رسانه ملی سرزمین، با تریبون دادن به برنامه‌ها و کارشناسانی که به شبه‌علم دامن می‌زنند، نقش اساسی در نادیده گرفتن تاثییر واکسن در حذف بیماری‌های کهنی چون فلج اطفال دارد.» 

امتناع از واکسیناسیون، کمتر از قتل شبه‌عمد نیست/ الزام مقابله با جریان ضد واکسن

یزدانی برای مقابله با این جریان، سه نظر نقل می‌کند: «علاوه بر آموزش عمومی، ابزارهای قانونی سختگیرانه‌ای همانند جرم‌انگاری امتناع از واکسیناسیون اعمال شود، شبیه قوانین رانندگی در حالت مستی. فکر کنید والدینی از واکسینه کردن نوزادشان در برابر سرخک امتناع می‌کنند، این بچه امکان پذیر دیر یا سریع به سرخک مبتلا شود و چه بسا جان خود را از دست بدهد. این شرایط را فقط می‌توان با وضعِ قانون مهار کرد؛ یعنی افراد حتی اگر نظر‌ای هم ندارند، باید از قانون تمکین کرده و واکسن دریافت کنند. چون اگر این بیماری گسترش یابد و فردی در تاثییر آن بمیرد، چیزی دست‌کم از قتل شبه‌عمد ندارد. 

هم‌این چنین کنترل مرزها برای جلوگیری از ورود بیماری‌ها از کشورهای همسایه مدام باید مورد نظر قرار گیرد. مبارزه مستمر با شبه‌علم هم اصل مهمی است که نباید ذره‌ای در انجام آن کوتاهی کنیم و اجازه دهیم برخی با بهانه‌هایی همانند مذهب و سنت روبه رو علم بایستند.»