رویای افزایش ۲.۵ نمره‌ای معدل دانش‌آموزان در برنامه هفتم گسترش، با انتشار کردن آمارهای تازه به کابوس تبدیل شده است.

از وقتی که شرط معدل بر کنکور تاثییر گذاشت، کم شدن نمرات دانش‌آموزان به قضیه‌ای جدی بدل شد؛ اما اکنون نه‌تنها خبری از رشد نیست، بلکه در برخی رشته‌ها روال کاهشی و کم شدن معدل تبدیل به میدان جدال شده است. این در حالی است که رئیس مرکز ارزشیابی آموزش‌وپرورش، بر آمار سال ۱۴۰۲ پافشاری دارد و مدعی افزایش سهم رتبه‌های برتر از دهک‌های پایین جامعه است. این حالت وزنه‌ای است برای سنجیدن شکاف آموزشی در مدارس متنوع ایران.

آنچه در دهه تازه بر معدل گذشت

سال ۱۴۰۰ تا این مدت سایه کرونا بر آموزش سنگینی می‌کرد. تعطیلی‌های پیاپی و برگزاری کلاس‌ها در بستر مجازی، بار یادگیری را از دوش مدرسه به خانه‌ها منتقل کرده می بود؛ بستری که نه فرهنگ‌سازی مناسبی برای آن انجام شده می بود و نه امکانات کافی در اختیار خانواده‌ها قرار داشت. سارا، مادر کیارش، دانش‌آموز مقطع دوم متوسطه در آن سال، می‌گوید: «به جای کیارش، من امتحان می‌دادم.» این چنین توانایی‌هایی مشخص می کند برخی از دانش‌آموزان، بدون پایه علمی کافی داخل مقاطع بالاتر شدند.

آمارها نیز این حقیقت را قبول می‌کنند. در سال ۱۴۰۰ میانگین نمرات امتحانات نهایی این چنین می بود: رشته علوم تجربی ۱۳.۱۸، ریاضی و فیزیک ۱۲.۳۵، ادبیات و علوم انسانی ۱۰.۴۲ و علوم و معارف اسلامی ۱۲.۰۴. یک سال سپس، مطابق گزارش روزنامه فرهیختگان، در سال ۱۴۰۱ این اعداد افت یافت و به ترتیب برای رشته‌های گوناگون این چنین ثبت شد: «علوم تجربی ۱۳.۰۲، ریاضی و فیزیک ۱۲.۶۴، ادبیات و علوم انسانی ۱۰.۲۰ و علوم و معارف اسلامی ۱۲.۰۱. » که در آن تنها معدل‌ها در رشته ریاضی افزایش داشته است.

این روال نزولی تا سال جاری (۱۴۰۴) ادامه یافته است. بر پایه اظهار مرکز ارزشیابی و ضمانت کیفیت نظام آموزش‌وپرورش، میانگین نمرات پایه دوازدهم در خرداد ۱۴۰۴ این چنین بوده است: «علوم تجربی ۱۱.۳۰، ریاضی فیزیک ۱۱.۵۱، علوم و معارف اسلامی ۱۰.۹۰ و ادبیات و علوم انسانی ۸.۶۵.» در قیاس با سال قبل، تنها رشته ریاضی رشد مثبت ۰.۲۵ را ثبت کرده است؛ در حالی که رشته‌های دیگر کم شدن داشته‌اند: ادبیات و علوم انسانی –۰.۴۲، علوم تجربی –۰.۲۲ و علوم معارف اسلامی –۰.۲۱.

سهم فرودستان در عدل آموزشی کجاست؟

محسن زارعی، رئیس مرکز ارزشیابی و ضمانت کیفیت آموزش‌وپرورش، در توضیح عدل آموزشی در کنکور ۱۴۰۲ اظهار داشت سهم دهک‌های کم‌درآمد (دهک‌های ۱ تا ۴) در دستیابی به رتبه‌های زیر سه هزار علوم تجربی به شکل قابل‌توجهی افزایش یافته است. او این چنین او گفت دهک‌های میانه (۵ تا ۷) رشد بیشتر از «یک‌ونیم برابر» داشته‌اند، در حالی که دهک‌های پردرآمد (۸ تا ۱۰) با افت ۲.۹ درصدی روبه رو شده‌اند.

اما آن‌گونه که روایت آمارهای تازه مشخص می کند، این عکس چندان پایدار نبوده است. از سال ۱۴۰۲ تا امروز سیب عدل آموزشی که به آسمان انداخته شده می بود هزاران چرخ خورده و داده‌های کنکور ۱۴۰۴ حکایت فرد دیگر دارند. روزنامه شرق در گزارشی نوشت: «۶۱.۹ درصد رتبه‌های زیر سه هزار در کنکور علوم ریاضی امسال متعلق به دهک‌های ۹ و ۱۰ درآمدی است.» در پرمتقاضی‌ترین رشته، یعنی علوم تجربی نیز «۶۳.۵ درصد از قبولی‌ها در اختیار دهک‌های ۸ تا ۱۰ قرار گرفته است.» این رقم های مشخص می کند سهم طبقات فرودست جامعه در بین رتبه‌های برتر هم چنان ناچیز است.

چرا معدل‌ها کم شدن داشته است؟

سال قبل، هنگامی میانگین معدل‌ها نزدیک به ۱۰ برآورد شد، رئیس مرکز ارزشیابی وزارت آموزش‌وپرورش خبرداد این آمار بحرانی نیست! اما با انتشار کردن آمار رسمی اشکار شد که میانگین معدل مدارس غیردولتی ۱.۴۱ نمره بالاتر از مدارس دولتی عادی است درحالی که مدارس دولتی میانگین ۸.۹۶ داشتند. این رقم های نشان داد که کیفیت آموزشی در مدارس دولتی به سوال کشیده شده است. بازدید دقیق‌تر میانگین معدل‌ها نشان داد مدارس سمپاد ۱۶.۱۴، مدارس دولتی نمونه ۱۴.۱۷ و مدارس ناظر ۱۱.۰۹ داشته‌اند که به وضوح حالت کیفیت آموزشی متفاوت در این مدارس را مشخص می کند. مدارس سمپاد بعد از کنکور امسال به نوعی تبدیل به ویترینی برای برندسازی آموزش شده‌اند، در حالی که مدارس دولتی از نظر کیفیت آموزشی به حال خود رها شده‌اند. همان گونه که روزنامه رسالت نیز نوشت: «کمتر فردی می‌تواند تکذیب کند که مقوله کیفیت آموزش در مدارس دولتی به مقدار قابل توجهی کم شدن کرده و تعداد بسیاری از شرایط و لوازم آموزش استاندارد در این نوع مدارس مهیا نیست.»

علاوه بر کیفیت آموزشی، افزایش تصاعدی تأثیر اسبق تحصیلی در کنکور تا ۶۰٪ برای سال ۱۴۰۴ که ۲۰٪ از آن مربوط به سال یازدهم تحصیلی و ۴۰٪ از آن مربوط به سال دوازدهم تحصیلی بوده است، سختی روانی و آموزشی مضاعفی بر دانش‌آموزان داخل کرده است. یکی از رتبه‌های زیر ۳۰۰۰ کنکور امسال، «پ»، به خبرنگار فرارو او گفت: «انقدر اضطراب نمره نهایی داشتم که نمی‌دانستم چطور زمانم را مدیریت کنم. نکات تستی و تشریحی کاملاً متفاوت است و ناچار بودم زمان بسیاری صرف کنم تا مطالب تستی را به شکل تشریحی تمرین کنم. بعضی اوقات همه چیز را قاطی می‌کردم و کتاب‌ها را پرت می‌کردم. اگر فقط روی یکی از آزمون‌ها متمرکز بودم، رتبه زیاد بهتری به دست می‌آوردم.»

ضعف ساختاری در رشته‌ها نیز یکی دیگر از مانع ها است. رشته انسانی با افت میانگین نمرات روبه رو شده و در سال ۱۴۰۴ میانگین آن به ۸.۶۵ رسید که نسبت به سال قبل افت قابل توجهی داشته است، در حالی که رشته ریاضی رشد مثبت ۰.۲۵ ثبت کرده است. زینب، دانش‌آموز رشته انسانی، به خبرنگار فرارو او گفت: «ذهنیت معاونان و مدیران مدرسه ما نسبت به بچه‌های انسانی منفی است. همه فکر می‌کنند چون ضعیف بودیم داخل رشته انسانی شده‌ایم و این علتمی‌شود دقت کمتری به ما شود و اندوخته‌گذاری بسیاری برای انتخاب معلم و کیفیت آموزشی صورت نگیرد.» کارشناسان اعتقاد دارند رشته انسانی به علت توانایی در شناخت نقاط قوت و ضعف جامعه، فهمیدن حرکت انسان‌ها و روابط اجتماعی و اراعه راه‌حل‌های بومی برای مسائل اجتماعی، اهمیت بالایی دارد.

در روبه رو، سختی بر دانش‌آموزان رشته ریاضی نیز زیاد بالاست. آناهیتا، دانش‌آموز این رشته، او گفت: «بچه‌های رشته ریاضی همیشه سختی بسیاری تحمل می‌کنند. مدیر ما به ما می‌گوید نخبه‌های آینده، و این مسأله توقعات را بالا می‌برد و فضای رقابتی سنگینی تشکیل می‌کند. علاوه بر این، دختر عموی من می‌خواست داخل رشته ریاضی شود، اما چون معدلش مقداری پایین می بود، با او مخالفت کردند، در حالی که عاشق مهندسی کامپیوتر می بود.»