موج تازه که هم‌زمان با سرمای زودرس، بازگشایی مدارس و افزایش تماس‌های اجتماعی رخ داده، بار مراجعه به مراکز درمانی را به‌شدت بالا برده است و متخصصان هشدار خواهند داد مدیریت این موج تنها با تشخیص سریع، پرهیز از داروهای خطرناک و مراعات اصول ساده پیشگیری مقدور است.

افزایش شتاب ابتلا ازجمله ثبت بیشتر از هزار مورد مثبت در برخی استان‌ها و هفت فوتی در یزد، مشخص می کند گروه‌های پرخطر، به‌اختصاصی سالمندان و بیماران عرصه‌ای، در معرض پیامدهای جدی می باشند. توانایی جهانی و داده‌های تازه نیز حاکی از این است که عمل های محدودکننده همانند تعطیلی مدارس می‌تواند انتقال ویروس را افت دهد، اما کارشناسان پافشاری دارند که این چنین اقداماتی به‌تنهایی کافی نیست و پیروزی واقعی الزام اجرای هم‌زمان مجموعه‌ای از عمل های پیشگیرانه است.

متخصصان بیماری‌های عفونی و مراکز دانشگاهی هشدار خواهند داد که مدیریت موج جاری تنها با تشخیص درست، پرهیز از مصرف داروهای خطرناک و برگشت به اصول ساده پیشگیری امکان پذیر. 

افزایش شتاب ابتلا در استان‌ها

مشاهده‌های استانی مشخص می کند که در برخی مناطق، شتاب ابتلا ظرف روزهای تازه به‌طور غیرمنتظره‌ای افزایش یافته است. در چند استان، ازجمله کرمانشاه و کهگیلویه‌وبویراحمد، روال صعودی مراجعه بیماران تنفسی علتشد مسئولان به سمت تعلیق یا مجازی‌کردن کلاس‌ها حرکت کنند تا زنجیره انتقال کند شود.

به حرف های محمدرضا صالحی، رئیس مرکز تحقیقات مقاومت میکروبی، مبتلایان طبق معمول از یک روز پیش از ابراز علائم تا پنج تا هفت روز بعد از اغاز بیماری ناقل می باشند و این بازه در کودکان یا افراد دارای نقص ایمنی طویل‌تر می‌شود.

او در در او گفت‌وگویی توضیح داده که این بازه وقتی همان نقطه‌ای است که بیشترین انتقال اتفاق می‌افتد و پیشنهاد می‌شود افراد مبتلا در این دوره از تماس‌های غیرضروری، وجود در محل کار یا محیط آموزشی خودداری کنند. این چنین نقش خانواده‌ها در جلوگیری از انتقال درون‌خانه‌ای نیز در این موج بیشتر از قبل مورد پافشاری قرار گرفته است.

یکی از با اهمیت ترین نگرانی‌های نظام سلامت در این موج، افزایش تجویز یا مصرف خودسرانه دگزامتازون است؛ دارویی که نه‌تنها در کنترل آنفلوانزا نقشی ندارد، بلکه می‌تواند با سرکوب سیستم ایمنی، روال بیماری را تشدید و بیمار را در معرض عوارض جدی قرار دهد.

صالحی نسبت به این روال هشدار داده و پافشاری کرده است که منفعت گیری خودسرانه از این دارو «می‌تواند عوارض جدی و حتی مرگبار» به جستوجو داشته باشد و تنها باید در شرایط زیاد خاص و با تشخیص پزشک متخصص مصرف شود.

این هشدار در حالی نقل می‌شود که برخی مراکز غیرتخصصی و شبکه‌های اجتماعی مجدد مصرف این دارو را ترویج می‌کنند. موج تازه آنفلوانزا بیشترین تهدید را فهمید گروه‌های صدمه‌پذیر کرده است؛ ازجمله سالمندان، کودکان خردسال، زنان باردار و افرادی که به بیماری‌های مزمن مبتلا می باشند یا سیستم ایمنی ضعیفی دارند.

کارشناسان پافشاری می‌کنند که این افراد به علت گمان شدیدترشدن علائم و افزایش ریسک بستری‌شدن و عوارض، باید در برتری مراقبت‌های پیشگیرانه، واکسیناسیون و پیگیری پزشکی زودهنگام قرار گیرند. 

تغییرات رفتاری ویروس

این روال صعودی ابتلا و افزایش سختی بر نظام درمان، اهمیت شناخت دقیق حرکت ویروس و عوامل مؤثر در انتشار کردن آن را بیشتر از پیش نمایان می‌کند. متخصصان بر این باورند که تغییرات محیطی، فصلی و رفتاری ویروس‌ها می‌تواند شدت شیوع و شدت علائم را تحت تأثیر قرار دهد. در این راستا، داده‌ها و تحلیل‌های اپیدمیولوژیک مسئولان وزارت بهداشت، ازجمله قباد مرادی، رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر، نقش کلیدی در فهمیدن ویژگی‌های موج تازه و طراحی عمل های پیشگیرانه دارد. 

قباد مرادی، رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت،  درمورد حالت آنفلوانزا در سال جاری و با اشاره به شرایط آب‌وهوایی و تهویه محیط‌ها می‌گوید: «طبق معمول در فصول پاییز و زمستان مشاهده می‌شود که به‌خصوص در مناطقی که تهویه مناسبی ندارند و شرایط مساعد برای رشد ویروس‌های تنفسی فراهم است، امکان تکثیر و انتشار کردن بیماری‌های تنفسی ویروسی همانند آنفلوانزا، کووید۱۹ و سرماخوردگی افزایش می‌یابد».

این پزشک اضافه می‌کند: «طبق معمول در طول زمان و سالانه تغییراتی در ژنتیک ویروس‌ها اتفاق می‌افتد. اگر تغییرات ایجادشده کم باشد، مقدار ابتلا زیاد زیاد نخواهد می بود و علائم بیماری چندان شدید نیست. این تغییرات در برخی از ویروس‌ها مستمر است و به‌صورت خاص در ژنتیک ویروس آنفلوانزا اتفاق می‌افتد. هر سال ویروس آنفلوانزا دچار جهش‌هایی می‌شود و به همین علت واکسن سالانه آن باید مشابه با سویه‌های تازه تشکیل شود. در برخی سال‌ها تغییرات کم و در برخی سال‌ها زیاد تر است».

او درمورد حرکت ویروس امسال توضیح می‌دهد: «ویروس آنفلوانزای امسال نسبت به سال قبل تغییراتی داشته که چند حرکت آن بارزتر است. نخست، قوت سرایت‌پذیری بالایی دارد و به‌شدت انتشار کردن اشکار می‌کند؛ این ویژگی هم در کشورهایی که قبلا مبتلا شده‌اند و هم در سرزمین ما مشاهده شده است. دوم، سویه مورد نظر از نوع تیپ A و ساب‌تیپ H۳N۲ است. همان سویه‌ای که در جهان در گردش است. سوم، این ویروس زیاد تر کودکان پنج تا ۱۴ سال را نسبت به دیگر گروه‌های سنی مبتلا می‌کند».

مرادی توضیح می‌دهد که تعداد بسیاری از کشورهای جهان که نظام‌های دیده‌بانی نسبتا باکیفیت‌تری دارند، ازجمله آمریکا، ژاپن، اندونزی و مکزیک، دچار این سویه می باشند و گزارش‌های آن‌ها نشان‌دهنده حالت شبیه است. به این علت می‌توان او گفت آنفلوانزا در ایران نیز همانند دیگر نقاط جهان در گردش است.

او درمورد اثربخشی واکسن‌ها معتقد است: «واکسن‌های آنفلوانزا طبق معمول بر پایه سویه‌های پیش‌بینی‌شده تهیه خواهد شد. امسال سه یا چهار واکسن حاضر می بود و تجویز آن‌ها از شهریور و مهر اغاز شد. این واکسن‌ها برای سویه‌هایی تهیه شده بودند که تا این مدت تغییرات بسیاری در آن‌ها صورت نگرفته می بود. یقیناً این به معنی آن نیست که اثربخشی ندارند؛ واکسن آنفلوانزا تا این مدت قسمت قابل توجهی از پیشگیری را تشکیل می‌کند و برخی شواهد علمی مشخص می کند که ۷۰ تا ۸۰ درصد در پیشگیری از شکل شدید بیماری و بستری و جلوگیری از مرگ مؤثر است».

مرادی درمورد واکسن‌های ایرانی توضیح می‌دهد که این واکسن‌ها نیز همه مرحله های تشکیل و آزمایش شبیه واکسن‌های خارجی را طی کرده‌اند و اثرگذاری آن‌ها انتظار می‌رود شبیه مثالهای خارجی باشد: «اندازه‌گیری دقیق اثربخشی این واکسن‌ها روی سویه‌های در گردش تا این مدت در دسترس نیست و داده‌های رسمی درمورد آن‌ها انتشار نشده‌اند».

این پزشک و متخصص اپیدمیولوژی پافشاری می‌کند که بیشترین نقش در پیشگیری از آنفلوانزا به مراعات نکات بهداشتی و پیشگیری مربوط می‌شود: «افراد باید تا حد امکان نکات بهداشتی مرتبط با پیشگیری از عفونت‌های تنفسی را مراعات کنند؛ شست‌وشوی مرتب دست‌ها، منفعت گیری از ماسک در اماکن پرجمعیت همانند مدارس و مترو و اجتناب از وجود در تجمعات اهمیت بالایی دارد. افرادی که در منزل افراد پرخطر، همانند کودکان و بزرگسالان با بیماری عرصه‌ای دارند، باید مراقبت اختصاصی‌ای انجام بدهند تا از ابتلا جلوگیری شود».

مرادی برای افراد مبتلا نیز پیشنهاد‌هایی دارد: «افرادی که بیمار خواهد شد، باید تا زمان بهبودی در منزل بمانند و نکات بهداشت تنفسی را مراعات کنند؛ برای مثال زمان سرفه یا عطسه از دستمال کاغذی منفعت گیری کنند یا دست خود را جلوی صورت بگیرند. زیاد تر افراد مبتلا با خودمراقبتی در منزل بهبود می‌یابند؛ مصرف مایعات گرم، سوپ و استراحت کافی ازجمله عمل های مؤثر است. در صورت تب شدید، درد شدید، تشدید بیماری عرصه‌ای یا تنگی نفس، حتما باید به پزشک مراجعه شود».

به حرف های او: «این نکات با اهمیت ترین عمل های برای پیشگیری و کنترل بیماری می باشند و مراعات آن‌ها می‌تواند نقش کلیدی در افت شیوع آنفلوانزا داشته باشد». با دقت به حالت جاری موج آنفلوانزا و هم‌وقتی آن با آلودگی هوا در کلان‌شهرها، اخیرا یک کارزار مردمی گسترده از سوی گروه‌های گوناگون شامل مردم عادی، دانش‌آموزان و دانشجویان، کارگران و کارمندان، کادر درمان و پزشکان و حامیان محیط زیست راه‌اندازی شده است.

این کارزار با ارسال نامه‌ای به رئیس‌جمهور و وزیر سرزمین، خواستار تعطیلی سراسری و مختصر‌زمان سه تا پنج‌روزه به منظور مهار شیوع آنفلوانزا، افت روبه رو مردم با هوای آلوده و فراهم‌کردن زمان برای آماده‌سازی بهتر سیستم درمانی شده است. برگزارکنندگان کارزار اعتقاد دارند این چنین کاری می‌تواند ضمن شکستن زنجیره انتقال ویروس، از ابراز مشکلاتهای شدیدتر جلوگیری کرده و جان افراد پرخطر را نگه داری کند. 

حالت جاری آنفلوانزا در اروپا

هم‌زمان با اوج‌گیری موج تازه در ایران، توانایی کشورهای دیگر نیز مشخص می کند سویه‌های تازه آنفلوانزا می‌توانند با شدت و شدت بالاتر گسترش یابند. داده‌های اپیدمیولوژیک جهانی و گزارش‌های مراکز معتبر بین‌المللی، همانند ECDC و دفتر اروپایی سازمان جهانی بهداشت، تصویری روشن از الگوی انتشار کردن و ویژگی‌های رفتاری ویروس اراعه می‌دهد.

بر پایه تازه ترین گزارش‌های مرکز اروپایی کنترل و پیشگیری بیماری‌ها (ECDC) و دفتر اروپایی سازمان جهانی بهداشت، اروپا از پاییز ۲۰۲۵ با اغاز موجی زودهنگام و فعال‌تر از آنفلوانزا روبه رو شده است. در بیانیه‌ای که مرکز پیشگیری و کنترل بیماری اروپا در ۲۰ نوامبر ۲۰۲۵ انتشار کرد، هشدار داده شد که تشخیص موارد آنفلوانزا در کشورهای عضو اتحادیه اروپا و منطقه اقتصادی اروپا سه تا چهار هفته سریعتر از معمول ظاهر شده است؛ عامل مهم این موج، سویه جدیدی از ویروس آنفلوانزا از نوع (A (H۳N۲ است.

در گزارش ECDC حرف های شده این زیرشاخه تازه از نظر ژنتیکی با سویه‌های به کار رفته در واکسن فصلی تفاوت دارد؛ تحلیل آنتی‌ژنی و آزمایش‌های اولیه مشخص می کند گمان «افت تطابق واکسن با ویروس در گردش» وجود دارد. با این حال، مسئولان بهداشت اروپا پافشاری می‌کنند که حتی در صورت تطابق‌نداشتن واکسن با ویروس در گردش، واکسیناسیون تا این مدت ابزار مؤثری برای افت بیماری شدید و بستری است.

هم‌زمان با آنفلوانزا، ویروس‌های تنفسی فرد دیگر همانند ویروس سین‌سیشیال تنفسی (RSV) و در برخی کشورها کووید۱۹ نیز فعال می باشند. گزارش‌ها مشخص می کند در برخی کشورها موارد بستری و مراجعات به مراکز درمانی به شکل چشمگیری افزایش یافته است؛ نشانه‌ای که کارشناسان را نسبت به گمان یک فصل آنفلوانزای شدید یا فراتر از متوسط هشدار می‌دهد. 

دامنه تقریبی مرگ‌ومیر آنفلوانزا در جهان و ایران

بر پایه تازه ترین برآوردهای سازمان جهانی بهداشت (WHO)، آنفلوانزای فصلی هر سال تبدیل نزدیک به سه تا پنج میلیون مورد بیماری شدید و بین ۲۹۰ هزار تا ۶۵۰ هزار مرگ تنفسی می‌شود. این بازه آماری نشان‌دهنده تنوع قابل دقت در شدت موج‌های آنفلوانزا و تفاوت بین کشورهاست که تحت تأثیر عواملی همانند سطح بهداشت عمومی، پوشش واکسیناسیون و ظرفیت‌های درمانی قرار دارد.

به گفتن دیگر، هر سال تعداد مرگ‌ومیر جهانی ناشی از آنفلوانزا بین نزدیک به ۳۰۰ تا ۶۵۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود، اما این عدد ثابت نیست و با تحول سویه‌های ویروس، مقدار واکسیناسیون و شرایط بهداشتی کشورها دچار نوسان می‌شود.

بر پایه گزارش‌های رسانه‌ای، موج تازه آنفلوانزا در ایران با افزایش موارد فوت همراه بوده است. ثبت اولین مورد قطعی فوت ناشی از سویه تازه آنفلوانزا در استان هرمزگان، دقت همگان را جلب کرد. این چنین در استان یزد، طی هفته‌های تازه هفت مورد فوتی مرتبط با آنفلوانزا گزارش شده که زیاد تر شامل سالمندان و افراد دارای بیماری‌های عرصه‌ای است.

موضوعی که مینو محرز، پزشک و متخصص بیماری‌های عفونی هم در روزهای تازه درمورد آن هشدار داده است: «آنفلوانزا برخی اوقات می‌تواند زیاد شدید باشد و این موج جاری بیماری یک مقداری شدیدتر از موج‌های قبلی است و هنگامی تعداد مبتلایان زیاد شود، بالاخره در آن مرگ‌ومیر هم دارد و گمان کشندگی افراد مبتلا هم وجود دارد».

با این حال، آمار ملی دقیق و مستمر فوتی‌های ناشی از آنفلوانزا به شکلی که امکان قیاس با سال‌های قبل را فراهم کند، در دسترس عمومی نیست. یقیناً ناگفته نماند که سال ۹۸ که سال شیوع کرونا در سرزمین می بود، تعداد فوتی‌های ناشی از ابتلا به آنفلوانزا در سرزمین زیاد گزارش شد. در ابتدای دی‌ماه این سال، وزارت بهداشت خبرداد تعداد کل تلفات این بیماری در سرزمین از اول مهرماه تا اول دی‌ماه به ۱۰۶ نفر رسید.

چنانچه پیش‌تر حرف های شد، در برخی استان‌های سرزمین، به علت افزایش شتاب ابتلا و سختی بر مراکز درمانی، مسئولان آموزشی ناچار به تعلیق یا مجازی‌کردن کلاس‌ها شده‌اند تا زنجیره انتقال کند شود. توانایی جهانی و داده‌های اروپا و کانادا نیز مشخص می کند تعطیلی مدارس و محدودیت‌های اجتماعی می‌تواند انتقال ویروس را افت دهد، به‌اختصاصی در گروه کودکان و نوجوانان.

با این حال، کارشناسان پافشاری دارند تعطیلی به‌تنهایی کافی نیست و تاثییر واقعی آن وابسته به اجرای هم‌زمان دیگر عمل های پیشگیرانه، ازجمله شست‌وشوی مرتب دست‌ها، منفعت گیری از ماسک در محیط‌های شلوغ، تهویه مناسب فضاها و پوشش واکسیناسیون گسترده است. به این علت، کنترل موج تازه آنفلوانزا نیازمند مجموعه‌ای هماهنگ از عمل های پیشگیرانه، خبر‌رسانی مؤثر و آمادگی مراکز درمانی است تا از ابراز عوارض شدید و فوت افراد جلوگیری شود.