آلفرد نوبل را در زمان حیاتش به‌گفتن خالق دینامیت می‌شناختند اما امروزه او را به‌ بنیادی می‌شناسند که پایه‌گذاری کرد تا هر سال جایزه‌ای هم‌نام خودش را به بهترین ذهن‌های چند رشته گوناگون اعطا کنند.

نوبل علاوه‌بر اختراع دینامیت و تأسیس کمیته جایزه نوبل، در دیگر حوزه‌های صنعت مواد منفجره نیز دستاوردهایی کسب کرد. در این مقاله زندگی‌نامه آلفرد نوبل را مرور می‌کنیم و با دستاوردهای او آشنا می‌شویم.

نوبل کیست؟

«آلفرد برنهارد نوبل» (Alfred Bernhard Nobel) ۲۱ اکتبر ۱۸۳۳ در استکهلم سوئد متولد شد. پدرش، «ایمانوئل»، و مادرش، «آندریتا آلسل نوبل»، (Andrietta Ahlsell Nobel) نام داشتند. آلفرد از طریق مادرش یکی از نوادگان «اولاوس رودبک» (Olaus Rudbeck)، دانشمند بزرگ سوئدی در قرن هفدهم، به‌ حساب می‌آید.

پدر آلفرد سازنده، صنعتگر و مخترع برجسته سوئدی می بود که دروس مهندسی را به پسرش آموخت. هنگامی آلفرد ۹ سال داشت، همراه خانواده به سنت پترزبورگ روسیه نقل‌مکان کرد. قرار می بود پدرش آنجا سرپرست ساخت معدن زیردریایی باشد که مطرح آن را ریخته می بود.

نوبل عمدتاً زیر دست معلمان خصوصی آموزش می‌دید. ۱۶ ساله که می بود، به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، روسی و سوئدی مسلط می بود و در عرصه شیمی آموزش دیده می بود.

نوبل در ادامه برای تحصیل شیمی به فرانسه رفت. سال ۱۸۵۰ عازم پاریس شد و بعد از آخر تحصیلات خود از آنجا به ایالات متحده رفت و ۴ سال مشغول کار و تحصیل می بود. نوبل در آمریکا زیرنظر «جان اریکسون» (John Ericsson)، دانشمند و مهاجر سوئدی که مشغول ساخت کشتی جنگی زرهی می بود، کار کرد.

او سپس به سنت پترزبورگ برگشت تا در کارخانه پدرش کار کند اما این همکاری زیاد ادامه نداشت؛ چون سال ۱۸۵۹ پدر آلفرد نوبل ورشکسته شد.

اختراعات آلفرد نوبل

قرن‌ها، باروت نیرومندترین ماده منفجره دنیا می بود تا این که «آسکانیو سوبررو» (Ascanio Sobrero)، شیمی‌دان ایتالیایی، سال ۱۸۴۷ ماده منفجره‌ای را کشف کرد که امروزه «نیتروگلیسرین» (nitroglycerin) نام دارد.

سوبررو از شاگردان «تئوفیل-ژول پلوز» (Théophile-Jules Pelouze)، شیمی‌دان فرانسوی، می بود که روی «پنبه اسحله» کار می‌کرد. پنبه اسلحه را امروز «نیتروسلولز» (nitrocellulose) می‌نامند.

نیتروسلولز را سال ۱۸۳۲ «کریستین فریدریش شوئنباین» (Christian Friedrich Schönbein)، شیمی‌دان آلمانی و کاشف اوزون، در انفجاری اتفاقی و دیدنی کشف کرد. او پیش‌بند پنبه‌ای خود را که از آن برای پاک‌کردن اسید نیتریک و سولفید منفعت گیری کرده می بود، کنار شومینه قرار داده می بود که بعد از انفجاری زیاد نورانی آتش گرفت.

یقیناً پنبه اسلحه زیاد خطرناک‌تر و ناپایدارتر از آن می بود که بشود آن را جانشین باروت کنند. (در تعداد بسیاری از انفجارهای بزرگی که در کارخانه‌های شیمیایی رخ خواهند داد، نیتروسلولز نقش دارد.)

دستاورد سوبررو آن می بود که کربوهدرات ساده‌تری، گلیسرین سه‌کربنی شیرین، را نیتراته کرد. نیتروگلیسرین نتیجه این چنین انفجاری می بود و آن‌قدر ناایمن می بود که سوبررو مدتی اختراعش را مخفی کرد و به نزدیکان خود به‌شدت پیشنهاد می‌کرد از آن اجتناب کنند.

نوبل بعد از ورشکستگی پدرش مجدد به سوئد برگشت. بلافاصله بعد از اقامت در سوئد هشدارهای سوبررو را نادیده گرفت و به‌جستوجو راهی می بود تا نیتروگلیسرید را پایدار و ایمن کند و ماده منفجره نیتروگلیسرین او توانست با غوطه‌ورکردن آن در کیزلگور به این مهم دست اشکار کند و اینجا می بود که دینامیت و ثروت‌اندوزی بی‌اندازه نوبل اغاز شد.

نوبل صلح‌طلب پیش‌بینی می‌کرد این مواد انفجاری در آینده جهت جنگ‌هایی زیاد ویرانگر شوند اما به ساخت آن در ادامه گفت. درنهایت نیز اشکار شد شناخت او از طبیعت انسان‌ها درست بوده است.

سال ۱۸۶۴، مقداری بعد از این که نوبل توانست تشکیل زیاد این ماده را اغاز کند، کارخانه‌اش منفجر شد. در این حادثه، ۵ نفر کشته شدند که یکی از آنها امیل، کوچک‌ترین برادر آلفرد، می بود.

دولت سوئد بعد‌ازاین حادثه آلفرد نوبل را از بازگشایی کارخانه‌اش منع کرد اما نوبل به آزمایش‌ روی نیتروگلیسرین در ادامه گفت تا بتواند این ماده را ایمن‌تر کند و درنهایت کشف کرد «کیزلگور» (Kieselguhr) یا «خاک دیاتومه» می‌تواند نیتروگلیسیرین را به‌کلی در خود جذب کند. (کیزلگور نوعی خاک است که از باقی مانده فسیل‌شده «دیاتوم‌ها» یا جلبک‌های تک‌سلولی سخت‌پوست به‌ دست می‌آید.)

این ترکیب کیزلگور و نیتروگلیسرین را می‌شد به‌طور ایمن جابه‌جا و منفعت گیری کرد. آلفرد نوبل ترکیب خودش را دینامیت نامید. بعد‌ازآن چاشنی انفجاری برای دینامیت طراحی و ساختار شیمیایی آن را در چند سرزمین ثبت کرد؛ ازجمله بریتانیا (۱۸۶۷) و ایالات متحده (۱۸۶۸).

دستاوردهای آلفرد نوبل بعد از اختراع دینامیت

آلفرد نوبل بعد از این کشف، به کار روی مواد منفجره در ادامه گفت. او سال ۱۸۶۷ ساختار «ژلاتین انفجاری» را انتشار کرد. این ماده شکل نیرومندتر دینامیت است که حساسیت کمتری به شوک و رطوبت دارد و در برابر آب نیز مقاوم است.

نوبل ۱۸۸۷ «بالیستیت» (Ballistite) را اختراع کرد که آن را «پودر انفجاری نوبل» نیز نامید. این ماده منفجره که ترکیبی از نیتروگلیسرین، نیتروسلولز و کافور است، تقریباً هیچ دودی نداشت.

او اختراعات خود در حوزه انفجار را با ساخت چاشنی‌های انفجاری پیشرفته تکمیل کرد. این چاشنی‌ها می‌توانستند در برابر آتش‌ مقاومت کنند.

نوبل بعد از این اختراعات در حوزه مواد انفجاری سراغ حوزه‌های دیگر رفت. نوآوری‌های آخر او در عرصه‌های الکتروشیمی، اپتیک، زیست‌شناسی و فیزیولوژی بودند.

میراث و جایزه نوبل

کشف‌های زیاد آلفرد نوبل و میدان‌های نفتی‌ای که در روسیه داشت، او را مردی زیاد ثروتمند کرده می بود. او هیچ‌گاه ازدواج نکرد و در همه زندگی‌اش صلح‌طلب متعهدی باقی ماند و با مقصد گسترش صلح سفرهای تعداد بسیاری انجام داد.

آلفرد نوبل ۱۰ دسامبر ۱۸۹۶، در ۶۳ سالگی از دنیا رفت. او بعد از مرگ تقریباً همه املاک و دارایی‌های خود را برای بنیادی که برای اعطای جایزه تأسیس کرده می بود، به‌ جا گذاشت. این جایزه به‌ حرف های نوبل باید به افرادی اعطا می‌شد که «طی سال قبل بیشترین منفعت را به بشریت رسانده‌اند.»

از سال ۱۹۰۱، جایزه نوبل سالانه در ۵ رشته اعطا می‌شود: صلح، ادبیات، فیزیولوژی یا پزشکی، شیمی و فیزیک. سال ۱۹۶۸، بانک سوئد فراهم مالی ششمین جایزه را که جایزه اقتصاد می بود، برعهده گرفت.

آکادمی سلطنتی علوم سوئد هر ساله برنده‌های جایزه‌های فیزیک و شیمی را انتخاب می‌کند و انتخاب برنده جایزه نوبل پزشکی بر مسئولیت مؤسسه پزشکی سلطنتی کارولین (Royal Caroline Medical Institute) است. آکادمی سوئد برنده جایزه ادبیات را برمی‌گزیند و پارلمان نروژ مسئولیت انتخاب دریافت‌کننده جایزه صلح را برعهده دارد.

سال ۱۹۹۴، اتحادیه بین‌المللی شیمی محض و کاربردی (IUPAC) عنصر شماره ۱۰۲ در جدول تناوبی مندلیف را «نووبلیم» نامید. بااینکه اعتراض‌هایی به این نام‌گذاری شد (این نام با نامی که کاشفان عنصر ۱۰۲ در نظر داشتند، متفاوت می بود.) اما نوبلیم با علامت No هم چنان در جدول عناصر وجود دارد و تثبیت شده است.

خلاصه

در این مقاله با زندگی‌نامه آلفرد نوبل و دستاوردهای او آشنا شدیم. نوبل نقش بزرگی در گسترش مواد منفجره کارآمد و قوی داشت. بااینکه این مواد مطابق پیش‌بینی و نگرانی نوبل جهت جنگ‌های کشنده و ویرانگری شدند، دینامیت کاربرد تعداد بسیاری در صنایعی همچون معدن داشت که کیفیت زندگی انسان‌ها را دگرگون کردند.

اختراع نوبل انتهای راهی می بود که شیمی‌دان‌های قرن نوزدهم از زمان‌ها پیش از او اغاز کرده بودند تا ماده منفجره زیاد نیرومندتر و کارآمدتری از باروت بسازند که درعین‌حال ایمن باشد. نوبل با اختراع دینامیت این کوششها را به اوج رساند و از این راه ثروت هنگفتی به دست آورد. او این ثروت را وقف فعالیت‌های صلح‌طلبانه و درنهایت تأسیس بنیاد جایزه نوبل کرد؛ بنیادی که امروز یاد او را زنده نگه داشته است.

سوال‌های متداول