جنگ اول خلیج فارس، که زیاد تر با نام «جنگ خلیج فارس» شناخته می‌شود و در اسناد نظامی با گفتن عملیات «طوفان صحرا» (Operation Desert Storm) از آن یاد می‌شود، در تاریخ ۱۷ ژانویه ۱۹۹۱ و در عکس العمل به تهاجم عراق به کویت اغاز شد. ائتلافی به رهبری ایالات متحده با مقصد بیرون راندن ارتش عراق از خاک کویت که متشکل از نزدیک به ۳۰۰ هزار سرباز می بود، در این عملیات شرکت داشتند. با این حال، نیروهای زمینی عراق تنها تهدیدی نبودند که نیروهای ائتلاف بین‌المللی با آن روبه رو بودند. در آن دوران، عراق یکی از بزرگ‌ترین نیروهای هوایی جهان را در اختیار داشت و همین قضیه فرماندهان ائتلاف را وادار کرد تا برای مقابله با تهدیدات هوایی احتمالی عراق نیز برنامه‌ریزی کنند.

مطابق ادعای برخی منبع های پژوهشی، نیروی هوایی عراق در دوران صدام حسین ششمین نیروی هوایی بزرگ جهان محسوب می‌شد و دارای بیشتر از ۷۰۰ هواپیمای جنگی می بود. تعداد بسیاری از این هواپیماها در آشیانه‌های زره‌دار یا حتی در زیر زمین نگهداری می‌شدند. با این وجود، نیروهای ائتلاف در نابودی هواپیماهای عراق روی زمین با منفعت گیری از بمب‌های دوهزار پوندی، به موفقیتی فراتر از انتظار دست یافتند. درگیری‌های هوایی بین دو طرف تقریباً به ندرت اتفاق افتاد و تنها ۲۲ هواپیمای عراقی در نبردهای هوایی سرنگون شدند. به ادعای منبع های غربی، عراق در تلاشی ناامیدانه برای نجات بخشی از ناوگان هوایی خود، به خلبانانش دستور داد که ده‌ها هواپیما را به ایران منتقل کنند. تعداد بسیاری از این جنگنده‌ها نیز در بیابان و زیر شن دفن شدند تا از گزند بمباران در امان بمانند.

نیروهای هوایی کشورهای همسایه ایران چه جنگنده‌هایی دارند؟

با وجود حجم عظیم ناوگان هوایی‌اش در آن دوران، عراق در نهایت موفق نشد به‌گفتن یک رقیب قوی هوایی ظاهر شود. بخشی از این قضیه به علت فرسودگی ناوگان هوایی ارتش عراق می بود، چرا که دوران تشکیل تعداد بسیاری از هواپیماهای این سرزمین به دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ بازمی‌گشتند. تنها تعداد معدودی از آن‌ها جنگنده‌های نسل چهارم همانند F-15 Eagle بودند ــ یکی از خطرناک‌ترین جنگنده‌های نیروی هوایی آمریکا ــ و به گمان زیادً تنها نزدیک به ۵۵ هواپیمای عراق از بین ۷۰۰ فروند، توانایی شلیک موشک‌های مدرن هوا‌به‌هوا را داشتند که برای رویارویی با هواپیماهای نظامی مدرن کافی می بود. با این حال، برخی از هواپیماهای عراق تهدیدی بالقوه و جدی برای هواپیماها و نیروهای زمینی ائتلاف به شمار می‌آمدند.

۱- MiG-29 Fulcrum

میگ-۲۹ که در ابتدا توسط اتحاد جماهیر شوروی و سپس توسط روسیه ساخته شد، یکی از پرکاربردترین جنگنده‌های جهان است که به‌طور گسترده به کشورهای گوناگون صادر شد. ناتو برای ساده‌تر شدن شناسایی و او گفت و گو درمورد هواپیماهای خارجی، نام‌هایی رمزی به آن‌ها تعلق می‌دهد و نام رمزی میگ-۲۹ نیز «فالکروم» (Fulcrum) است. این جنگنده یکی از قدرتمندترین هواپیماهای نیروی هوایی عراق به‌شمار می‌رفت، اما از تازه ترین‌ها نیز می بود و عراق تا سال ۱۹۹۱ تنها نزدیک به ۳۰ فروند از آن را در اختیار داشت.

میگ-۲۹ می‌تواند به سرعتی معادل ۲٫۲۵ ماخ برسد (بیشتر از دو برابر شدت صوت) و از چابکی بالایی نیز برخوردار است. این جنگنده با مقصد مقابله با هواپیماهای ساخت آمریکا نظیر F-15 Eagle و F-16 Fighting Falcon طراحی شده می بود. بال‌های دلتا شکل و بدنه آیرودینامیک آن، چالاکی آکروباتیک بالایی به فالکروم می‌داد؛ در حالی که فرماندهی هوایی شوروی خواهان جنگنده‌ای برای نبردهای نزدیک (dogfight) می بود. این هواپیما به سیستم‌های الکترونیکی، راداری و موشک‌های پیشرفته تجهیزاست و به‌گفتن جنگنده‌ای چندمنظوره، قابلیت دعوا به اهداف زمینی را نیز دارد.

ایالات متحده بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دهه ۱۹۹۰، ۱۷ فروند میگ-۲۹ را از مولداوی، یکی از جماهیر قبل شوروی خریداری کرد و از این طریق زمان بازدید نزدیک این جنگنده را برای مهندسان آمریکایی فراهم آورد. نیروهای هوایی غربی پیش‌تر نیز زمان پرواز با میگ-۲۹های آلمان شرقی اسبق را اشکار کرده بودند. اجماع عمومی در بین تحلیلگران این می بود که فالکروم جنگنده‌ای زیاد سریع و چابک است که توانایی مقابله با برخی از رقبای خود ــ حتی F-16 چابک ــ را نیز دارد. این جنگنده می‌تواند موشک‌های Archer خود را روی اهداف قفل کند حتی وقتی‌که دماغه‌اش به سمت مقصد نباشد؛ درسی مهم برای نیروهای ناتو. با این حال، فالکروم در عرصه انتقال اطلاعات میدانی به خلبان عقب‌تر از تعداد بسیاری از جنگنده‌های غربی است؛ ویژگی‌ که در هواپیماهای غربی یک نقطه قوت محسوب می‌شود.

۲- MiG-25 Foxbat

میگ-۲۵ فاکسبت یک جنگنده رهگیر فوق‌سریع می بود که می‌توانست با شدت دیوانه‌واری نزدیک به ۲٫۸۳ ماخ ــ تقریباً سه برابر شدت صوت ــ پرواز کند. این هواپیما در دهه ۱۹۵۰ با مقصد رهگیری هواپیماهای جاسوسی آمریکا نظیر U-2 و SR-71 طراحی شده می بود. در واقع، فاکسبت بعد از SR-71 Blackbird، دومین جت سریع تاریخ به‌شمار می‌رفت. همین شدت شگفت انگیز علتشد که میگ-۲۵ زمان معارفه، رعب و وحشت بسیاری در بین نیروهای هوایی غربی تشکیل کند. نیروی هوایی عراق ۳۲ فروند میگ-۲۵ در اختیار داشت که ۲۵ فروند از آن‌ها برای نبردهای هوا‌به‌هوا تجهیز شده بودند. خلبانان فاکسبت در عراق، نخبگان نیروی هوایی این سرزمین محسوب می‌شدند.

۱۰ فروند از بهترین جت های جنگنده ساخت روسیه؛ از Su-17 Fitter تا Su-57 Felon

فاکسبت برای پرواز در ارتفاعات زیاد بالا و با شدت‌های زیاد زیاد طراحی شده می بود، که این نوشته آن را در معرض سختی حرارتی شدیدی قرار می‌داد. برای مقابله با این مشکل، مهندسان بدنه آن را از فولاد ضدزنگ ساختند. دو موتور توربوجت با بعد‌سوز قوت کافی برای جبران وزن بالای طراحی فولادی را فراهم می‌کردند، هرچند این قوت بالا به قیمت افت بازده سوخت و برد عملیاتی همه می‌شد. فاکسبت به رادار دوربرد و موشک‌های هوا‌به‌هوا تجهیزمی بود. زمان منفعت گیری در مأموریت‌های شناسایی، موشک‌ها طبق معمولً کنار گذاشته می‌شدند و جای خود را به دوربین‌ها و تجهیزات جاسوسی می‌دادند. در تئوری، میگ-۲۵ می‌توانست تا عمق قلمرو دشمن نفوذ کند.

در عمل اما، مصرف سوخت زیاد بالای فاکسبت علتکاهش برد مؤثر آن می‌شد و وزن زیادش علتمی‌شد در نبردهای کم‌شدت و نزدیک، چندان چابک نباشد. علاوه‌بر این، در سال ۱۹۷۶، یک خلبان شوروی با فاکسبت خود به ژاپن پناهنده شد و ایالات متحده زیاد سریع توانست این هواپیما را از نزدیک بازدید کند. تحلیل‌گران غربی بعد از بازدید دقیق فهمید شدند که ویژگی‌های انگارً بسیار فاکسبت، در عمل محدودیت‌های جدی دارد. با این حال، شوک اولیه‌ای که توانمندیهای این جت به ایالات متحده داخل کرد، تبدیل گسترش جنگنده برتری هوایی اختصاصی آمریکا یعنی F-15 Eagle شد ــ هواپیمایی که هم چنان در نیروی هوایی این سرزمین به پرواز ادامه می‌دهد.

۳- Su-24 Fencer

سوخو-۲۴ فنسر یکی از هواپیماهای تهاجمی مهم نیروی هوایی عراق می بود، هرچند تنها قسمت کوچکی از ناوگان هوایی این سرزمین را راه اندازی می‌داد. یکی از منبع های، تعداد این هواپیماها در نیروی هوایی عراق یک اسکادران شامل ۱۶ فروند اظهار کرده، اما اسناد منتشرشده بعد از جنگ نشان خواهند داد که تنها ۲۴ فروند سوخو-۲۴ به ایران گریختند. صرف‌نظر از تعداد دقیق فنسرهایی که به ایران منتقل شدند، این عمل نشان‌دهنده قیمت بالایی است که نیروی هوایی عراق برای این هواپیما قائل می بود، چرا که حاضر شد زیاد تر یا حتی همه آن‌ها را برای نگه داری، به سرزمین همسایه ارسال کند.

فنسر به‌گفتن هواپیمایی تهاجمی برای انجام حملات زمینی در همه شرایط آب‌وهوایی و در ارتفاع پایین طراحی شده می بود. این هواپیما جواب شوروی به جنگنده آمریکایی F-111 می بود و این دو هواپیما شباهت‌های بسیاری با هم دارند، هرچند سوخو-۲۴ مقداری کوچک‌تر است. فنسر دارای بال‌های جمع‌شونده متغیر (swing wing) است که می‌توان آن‌ها را مشابه با شرایط پرواز ــ از شدت بالا تا چابکی زیاد تر ــ تنظیم کرد. سوخو-۲۴ در واقع یک بمب‌افکن به‌شمار می‌رود و حتی توانایی حمل تسلیحات هسته‌ای را نیز دارد، هرچند عراق در آن زمان به تسلیحات هسته‌ای تجهیزنبوده است. این هواپیما دو خدمه دارد که در کنار یکدیگر می‌نشینند.

فنسر برای نفوذ به سامانه‌های پدافند هوایی دشمن در همه شرایط آب‌وهوایی، چه روز و چه شب، طراحی شده می بود. نسخه Su-24M این جنگنده بمب‌افکن می‌تواند به سرعتی نزدیک به ۱,۵۵۰ کیلومتر بر ساعت برسد و بردی بیشتر از ۲,۸۰۰ کیلومتر دارد که با منفعت گیری از سه مخزن سوخت خارجی قابل افزایش است. سقف پرواز این جنگنده روسی نسبتاً پایین و نزدیک به ۳۶٬۰۰۰ فوت (۱۱٬۰۰۰ متر) است، اما نرخ اوج‌گیری آن بیشتر از ۲۹٬۵۰۰ فوت در دقیقه (نزدیک به ۹٬۰۰۰ متر در دقیقه) است. نسخه‌های تولیدشده بعد از سال ۱۹۸۶ به رادارهای دید به جلو و تعقیب عوارض زمین، آویونیک‌های پیشرفته و توانایی پرتاب مهمات هدایت‌شونده دقیق تجهیزشده‌اند. فنسر این چنین در چندین نیروی هوایی جمهوری‌های اسبق شوروی نیز به‌کار گرفته شده است.

۴- MiG-23 Flogger

میگ-۲۳ فلاگر یکی از ستون‌های مهم نیروی هوایی عراق می بود، هرچند منبع های گوناگون آمار متغیری درمورد تعداد این جنگنده‌ها اراعه می‌کنند. بنا به یک منبع پیش از جنگ، عراق نزدیک به ۱۲۰ فروند MiG-23 و MiG-23BN در اختیار داشت. برخی برآوردهای دیگر این عدد را نزدیک به ۹۰ فروند اظهار کرده‌اند. در هر صورت، نزدیک به یک‌هفتم کل ناوگان جنگنده‌های نیروی هوایی عراق را میگ-۲۳ها راه اندازی می‌داد. تنها جنگنده‌هایی که تعدادشان به‌طور قابل‌توجهی زیاد تر می بود، میگ-۲۱ و نسخه چینی آن یعنی J-7 بودند که روی‌هم‌رفته تعداد آن‌ها به نزدیک به ۲۰۰ فروند می‌رسید. این چنین، در نیروی هوایی عراق، تعداد جنگنده‌های فرانسوی Mirage F1 نیز در سطحی شبیه میگ-۲۳ها می بود.

میگ-۲۳ نخستین جت نیروی هوایی شوروی با بال متغیر می بود و پیش از سوخو-۲۴ فنسر داخل خدمت گردید. این هواپیما از سال ۱۹۶۹ داخل تشکیل شده و در نهایت بیشتر از ۵,۰۰۰ فروند از آن ساخته شد، که آن را به پرتعدادترین هواپیمای بال‌متغیر در تاریخ تبدیل می‌کند. طراحی بال متغیر به میگ-۲۳ این امکان را می‌داد که در شرایط گوناگون پروازی و شدت‌های گوناگون، فرم بال‌ها را تحول دهد. بال‌های تطبیق‌پذیر این جنگنده با موتور توربوجت قوی آن که ۲۷٬۵۰۰ پوند رانش تشکیل می‌کرد، ترکیب شده و امکان رسیدن به سرعتی تا ۲٫۴ ماخ را فراهم می‌کردند. این ویژگی‌ها، میگ-۲۳ را در زمان خود به یک جنگنده ترسناک و توانمند تبدیل کرده می بود.

میگ-۲۳ این چنین از نظر تسلیحاتی نیز به‌خوبی تجهیزشده می بود. این جنگنده یک توپ دو‌ لول ۲۳ میلی‌متری داشت و شش جایگاه برای موشک‌های هوا‌به‌هوا روی بال‌ها و بدنه‌اش نصب شده می بود. فلاگر می‌توانست از موشک‌های مادون‌قرمز مختصر‌برد یا موشک‌های بین‌برد Apex منفعت گیری کند. شوروی امیدوار می بود که این هواپیما به یک متخصص نبرد هوایی قوی تبدیل شود، اما تحلیل‌گران ناتو از آن چندان رضایت نداشتند. برسی ضعیف آن‌ها بعدها با نرخ بالای تلفات رزمی این هواپیما در جنگ‌های گوناگون، از جمله جنگ ایران و عراق قبول شد. در آن جنگ، عراق حداقل ۵۰ فروند میگ-۲۳ را در برابر جنگنده‌های آمریکاییِ نیروی هوایی ایران از دست داد.

۵- Mirage F1

همانند میگ-۲۳، جنگنده Mirage F1 نیز یکی از پراستفاده‌ترین جنگنده‌های نسبتاً مدرن نیروی هوایی عراق می بود. تخمین‌ها درمورد تعداد این جنگنده‌های فرانسوی در خدمت نیروی هوایی عراق، بین ۶۰ تا ۹۵ فروند متغیر است. با این که میراژ اف ۱ یک جنگنده قدیمی محسوب می‌شود، اما هم چنان یکی از جت‌های جنگی با بیشترین ارتفاع پروازی در تاریخ است و سقف پرواز آن به ۶۰٬۷۰۰ فوت (نزدیک به ۱۸٬۵۰۰ متر) می‌رسد. این ویژگی برای هواپیمایی که در اواسط دهه ۱۹۶۰ معارفه شد، زیاد دیدنی می بود؛ همان گونه که شدت آن که مقداری کمتر از ۲ ماخ است، تحسین‌برانگیز باقی مانده. شرکت سازنده‌اش، داسو آویاسیون، این جنگنده را به‌گفتن مدلی کوچک و ارزان‌قیمت برای بازار صادرات طراحی کرده می بود.

با خروج فرانسه از ناتو در سال ۱۹۶۶، نیروی هوایی این سرزمین نیاز به یک رهگیر تازه را حس کرد که هم‌زمان توان نفوذ به عمق خاک دشمن را نیز داشته باشد. در نتیجه، میراژ F1 جانشین میراژ III در نیروی هوایی فرانسه شد و در کنار آن، نقش صادراتی نیز اشکار کرد. برخلاف میراژ III که دارای بال دلتایی می بود، میراژ F1 از طراحی بال عقب‌خوابیده منفعت گیری می‌کرد. این تحول طراحی، گامی رو‌به‌جلو می بود، چرا که برد رزمی F1 را تا ۴۰ درصد افزایش می‌داد و در عین حال علتبهبود قوت لیفت در شدت‌های پایین می‌شد. همین ویژگی دوم به این هواپیما اجازه می‌داد که روی باندهایی به اندازه نصف طول باندهای ملزوم برای میراژ III فرود بیاید.

میراژ F1 به دو توپ ۳۰ میلی‌متری و دو موشک هوا‌به‌هوای بین‌برد تجهیزمی بود. این چنین این جنگنده فرانسوی قابلیت حمل موشک‌های ضدکشتی یا هدایت‌شونده لیزری را داشت، یا می‌توانست تا هشت غلاف راکت را حمل کند که هرکدام ۱۸ راکت شلیک می‌کردند. میراژ F1 در نیروی هوایی کشورهای بسیاری خدمت کرده است، از جمله عراق که بیشترین ماموریت های رزمی را در کنار میگ-۲۳ انجام می‌داد.